باش سۉز:
اۉزبېکلر افغانستان ایچکی مساله‌لریده، اونملی حصه‌سی بۉلگن تۉرت اتنیک گروه‌لردن بیری دیر و انه‌شوو سبب اۉزبېکلر افغانستان‌ده هر قندی بیر اوزگریش‌نی بیر بولیمی بۉلیشی، حتمی دېب بیلینه‌دی.
بیراق مذکور حضوریمیز قنچه‌لیک کوچلی بۉلیشی و کیله‌جگده افغانستان سیاست میدانی‌ده قنچه‌لیک مهم رول اۉینه‌شیمیزنی، اۉزبېکلر آدرسیدن سیاستده بۉلگن سیاستچی‌لرنی ریجه‌سی و سیاسی توشینچه‌لری بیللی قیله‌دی.
شوندی اېکن حاضر دنیا و افغانستان خلقی مملکتده ینه سیاسی بیر اوزگریش‌نی کوتیب تورگن حالده، بیزنی کیله‌جکده‌گی سیاسی تدبیریمیز نیمه دیر؟ دېگن سوراغ هر بیری‌میز ذهن‌میزگه کېلیشی ممکن.
بو اوچون بیز اینقسه اۉزبېک خلقی‌دن سیاستچی‌من دېب یورگن سیمالر، سیاسی توشینچه‌لرینی حاضرگی دنیا طلب‌لری و افغانستان شرایط‌نی تحلیل قیلگن حالده اپدیت قیلیش‌لری درکار.
بو یازووده حاضر افغانستان اۉزبېکلری نینگ سیاسی کاروانی قیسی تامان کېتماقده‌لیگی و حاضرگی شرایط‌ده قیسی ساحه‌لرده فوکس قیلیش کېره‌کلیگی حقیده تۉخته‌لیب اوتماقده‌میز و بو یازووده ذکر اېتیلگن ایریم مساله‌لر آرمانی بۉلیشی ممکن، بیراق بو آرمان‌نی ایزله‌ش اۉزبېک سیاستچی‌سی من دېگن هر بیر سیمانینگ بویوک بورچی سنه‌لَدی.
بو بیلن امید قیله‌میز که اۉزبېک سیاستچی‌سی من دېگن شخص‌لرنی هر بیری بو یازوونی اۉقیب و اۉزلری نینگ سیاسی تفکرلری و ریجه‌لریگه ینه بیربار نظرگه تشله‌سینلر.
اۉزبېکلر سیاستی و سیاستچیلری قیسی احوالده؟
افغانستان معاصر تاریخیده، تورکستان و قطغن حاکمیت‌لری و خانلیکلری قوله‌شی آرتیدن بو جغرافیه‌لر افغانستان بیلن جبری قوشیلگنیدن کیین، آمو دریا بو تامانیده‌گی اۉزبېکلر و ترکمن‌لر هم آغیر تاریخی احوالده توشیب قالدی.
مذکور دوره‌لرده، عبدالرحمن خان و محمدگل مومند کبی حاکملر تامانیدن روا کۉریلگن جدی تاریخی جفالرنی باش‌دن کېچیردی و بو وضعیت‌دن کیین، افغانستان ایچکی اوروشلری باشله‌نیشی بیلن، هر قندی امکانیت‌لردن اوزاق‌ده قالیب، کۉپینچه دهقانچیلیک و چاروه‌چیلیک بیلن بۉلیب قالگن افغانستان اۉزبېکلری، ینه بیربار اۉزلرینی صحنه‌گه کېلتیردی.
بو صحنه‌گه کېلیش هم قوله‌یلیک بیلن بۉلمه‌ی کۉپلب قان توکیلدی و اۉزبېکلر نهایتده جنبش حزبی نامی آستیده بۉلگن بیر سیاسی و حربی جریان‌گه ایگه بۉلدی.
بو اۉزبېکلرنینگ افغانستان‌ده‌گی معاصر تاریخی بویوک بیر آلدینگه سیلجیشی دېسه‌ک هم اده‌شمه‌گن بۉله‌میز و بونگه شرایط‌ده خاص مارشال عبدالرشید دوستم، رسول پهلوان، غفار پهلوان، مطلب بیک، احمدخان سمنگانی و شونگه اوخشش کۉپلب حربی سیمالرنی کوره‌شیشی اونوتیلمس‌لیگی کېره‌ک دیر.
البته بو آره‌ده افغانستان اۉزبېکلریدن بۉلمیش، آزادبیک و طاهر بدخشی کبی سیمالرنی حضوری هم مهم اېدی چونکه یوقاریده ایسلب اۉتیلگن شرایط‌دن کیین کېلیب، اۉزبېک بیر سیما افغانستان سیاستیده حضور تاپیشی و بوندن اوتیب بیر سیاسی دعوانی اورته‌گه تشله‌شی کتته بیر باشله‌نیش حساب‌لنه‌دی.
بیراق تاسف بیلن قبول قیلیش کېره‌ک که اۉزبېکلر اۉزلری اوچون کتته سیاسی جفانی اخیرگی ۲۰ ییل ایچیده روا کۉردی. بو دورده سیاستچی اوله‌راق رشد قیلیب، سیاست‌گه کېرگن یاش سیاستچیلر اینقسه کۉپراق محوریت‌گه بۉلگن جنبش ایکینچی نسلی اېدی که اولرنی بورچی بیر تعقل سیاسی‌نی اورته‌گه تشلب و خلق‌میز آره‌سیده سیاسی توشینچه‌لرنی یره‌تیش و کوچه‌یتیریش اېدی. بیراق اولر کۉپینچه اۉز منفعت‌لریگه اولویت بېریب، حتاده بو منفعت اوچون بیر بیراولری بیلن تشله‌ش و رقابت‌گه باشله‌دیلر. انه‌شوو سبب بو سیمالر نیمه قیلگنی و کمیده ۱۵ ییللیک سیاستده حضورلری عاقبتی تۉغریسیده خلق تامانیدن اینقسه اولردن کیین کېلگن نسل و توشینچه‌لی یاش-ییگیت‌لر آرقه‌لی جوابگرلیککه تارتیلیشی درکار.
بو آغیر احوال‌نی نظرگه توتگن حالده، اۉزبېک سیاستچیلری افغانستان حاکمیتی طالبان نظارتی اوتگنیدن کیین بیراز شرایط‌نی توشینیب، خلق اوچون قیته تعهد قیلیش‌لری کېره‌ک اېدی، بیراق حاضر اولردن هیچ قندی بیر ملی غایه اساسیده، عملی اولگوریش کۉرینمه‌یدی و باشقه اتنیک گروه‌لر سیمالری قیغوریش و اولگوریشی‌گه نظر تشله‌گن حالده، بیزلرنی سیمالریمیزگه قویی بها بېریش کېره‌ک و ایسلش لازم که البته بیزدن بیران سعی‌وحرکتلر بیران کیشی‌لر آرقه‌لی بجریلماقده دیر، بیراق ییترلی اېمس.
تاسف بیلن ایتیش لازم که بیزلرنی کۉپینچه سیاسی‌لریمیز حاضر هم سیاسی امتیازلرنی باشقه‌لر تامانیدن یره‌تیلگن دسترخوان‌لر، آچیقچه اَیتکنده باشقه‌لر تامانیدن یره‌تیلگن جریان‌لر و ییغین‌لردن کۉتماقده دیر که بو بیزنی کېله‌جگمیز اوچون بنیادی بیر قره‌ش اېمس.
اخیرگی اوچ ییل ایچیده بیرازگنیه اۉزبېکلر تامانیدن ییترلی بۉلمسه هم سعی‌وحرکتلر یۉلگه تشله‌ندی که بونی اۉزی اهمیت‌گه سزاوار اېدی و اولردن بیرته‌سی «لاجورد یۉلی تدقیقات مرکزی» نامی آستیده افغانستان‌لیک اۉزبېکلر تامانیدن تورکیه‌ده اۉتکزیلگن، بیر قنچه گفتمان دیر.
بو کبی گفتمان‌لرنی اۉزبېک سیمالری قوللب-قوتله‌شی و کۉپه‌یتیریشی درکار، چونکه بیزنی کیله‌جکده‌گی سیاسی حضوریمیز و بو حقده بۉلگن تدبیریمیز حاضرگی شرایط‌ده شوندی گفتمان‌لر آرقه‌لی یره‌تیله‌دی.
بو کبی گفتمان‌لر و تدقیقاتلر هر بیر اۉزبېک فعالی تامانیدن قیسی نیت‌ده بۉلگنیدن قطعی‌نظر باشله‌نیشی اوته مهم دیر.
ملی غایه اساسیده بیرله‌شیش و اۉیین‌لرنی باشقیریش
ملی غایه‌سی اساسیده بیرله‌شیش دېگن‌ده هر بیر اۉزبېک اورته‌سیده مشترک یاشیرین بیر مقصد بۉلیشی و بو مقصد اوچون هماهنگ‌لیک یره‌تیلیشی جدی کېره‌ک دیر. بو مساله‌ده اۉزبېک دین عالم، اۉزبېک اکادمیک کدرلری، اۉزبېک جهادی‌لری و حتا طالب اۉزبېکلر برچه‌سی بیرله‌شیشی ضروری و بو بیرله‌شیش اوچون اولگوریش و قیغوریش کېره‌ک.
بو حقده افغانستان‌لیک اتنیک گروه‌لر آره‌سیده پشتون‌لرنی قۉلی اوزون و سیزلرنی همه‌لرینگیزگه بیللی دیر که پشتون‌لرنی هر بیر ایدیولوژی‌گه ایگه کدرلری آره‌سیده پشتونوالی تویغو یره‌تیلگن و همه شونگه اساس اۉیین‌لرنی باشقیره‌دی.
بیز حاضر نه فقط اۉزیمیزدن بیرله‌شیش ظرفیت‌نی کۉرسه‌تگنمیز بلکیم، حاضر هم سیاسی رقابت اۉزبېک کدرلری آره‌سیده اوج آلگن و بیزنی سیاستچیلریمیز بیر بیراولری‌گه سیاسی ضربه بیریش اوچون هیچ بیر یۉل‌دن قیتمه‌یدی و حتا اجتماعی صحیفه‌لر آرقه‌لی هم بیر بیراوینی تخریب اېتیش‌گه اولگورماقده دیر.
اۉزبېکلر بیرینچی بۉلیب اۉزلری آره‌سیده کیلیشووگه ایگه بۉلیشی کېره‌ک و اوندن کیین خلق‌ارا هم‌جمعیتی اولرنی سیسی‌گه قولاق ساله‌دی. بۉلمسه بیز لابی‌گرلیک قیلالمه‌یمیز انه‌شوو سبب بیز حاضر اۉزیمیزدن بۉلگن مملکتلر جمله‌دن تورکیه و اۉزبېکستان حمایه‌سیگه هم ایگه اېمس‌میز. چونکه بیزدن ایشانچلی بیر تامان یۉق و شو سبب بیزنی لابی‌گرلیک و افغانستان مساله‌سیده بازیگر بۉلگن مملکتلرنی قناعت بېریش اوچون امکانیت‌میز یۉق دیر. بو وضعیت دوام اېتکن‌ده بیزنی کوتیلگن‌دیک هیچ کیم نظرگه توتمه‌یدی.
عیاللریمیز هم محوریت‌گه کېلیشی اوچون اولگوره‌یلیک
افغانستان نینگ اوچ ییل‌دن کۉپراق بۉله‌دی که خلق‌ارا هم‌جمعیتی تامانیدن رسمیت‌گه تانیلگن بیر حکومتی یۉق دیر. حاضرگه قدر طالبان دنیا تامانیدن رسمی تَن آلینمه‌گنی برابریده هیچ بیر سیاسی و حربی جریان یا ده گروه اېمس بلکیم بیرینچی بۉلیب، عیاللر و انسان حقلری توسیق‌لیک یره‌تیب کېلماقده دیر.
بو بیلن بیز توشینیش‌میز کېره‌ک که حاضر دنیا طلب‌لریده ماس، افغانستان سیاستیده خاتین-قیزلر و انسان حقلری محوریت‌گه دیر. شوندی اېکن بیز بو حقده عیال کدرلریمیزنی کۉپراق دنیاگه تانیشتیریب، اولرنی قوللب – قوتله‌شیمیز کېره‌ک دیر.
بونی یانیده افغانستان‌ده اۉزبېکلرنی انسانی حقلری نقض اېتیلیشی مستند اېتیلیب، دنیاگه ییتکزیلیشی بیلن خلق‌ارا هم‌جمعیتی‌گه اۉزیمیزنی حضوریمیزنی بیلدیریشیمیز درکار.
بو یۉل‌ده بیبز افغانستان سیاستیده یالغیز و بوتونله‌ی حربی و سیاسی مساله‌لرگه فوکس قیلمه‌ی، انسان حقلری و خاتین-قیزلر بولیمینی هم کوچه‌یتیریشیمیز کېره‌ک بۉله‌دی.
شونینگدېک بیزنی سیاستچیلریمیز بو طلبلرگه ماس، سنتی سیاسی یانده‌شوولردن واز کیچیب، زمانه‌وی سیاست اصوللری‌گه اساس، سیاست اۉیین‌لرینی باشقیریش‌گه هماهنگ بۉلیشی اوته مهم دیر و بیر تیوری و استراتیژی اساسیده افغانستان سیاستیده حضور تاپه‌یلیک و افغانستان مساله‌سیده تاثیرلی مملکتلر و بازی‌گرلر یانیده لابی‌گرلیک قیله‌یلیک.
اداغده ایتیش لازم که اۉزبېکلر سیاست کاروانی حاضر کوتیلگن تامان کېتمه‌یبتی و بیزنی خلق‌ارا هم‌جمعیتیده قوللب-قوتله‌یدکان بیران مملکت یۉق. حتا که اۉزیمیزدن بۉلگن تورکیه و اۉزبېکستان کبی مملکتلر هم بیزنی اۉتمیش‌ده‌گی سیاسی ناکام‌لیکلریمیز سبب کۉپینچه سیاستچی‌لریمیزگه ایشانمه‌ی قالگن و حتا تورکیه و اۉزبېکستان بو سیاستچیلردن کۉره، طالبان‌گه یقین‌لشیش‌نی افضل بیله‌دی.
