هر بیر ملت اۉز تیلی و مدنیتی بیلن تیریک دیگن سۉز برچه‌میزگه تانیش؛ بیراق تیل و مدنیت تیریک‌لیگی تویغولی قلم ایگه‌لری و بیلیمدانلرگه باغلیق و بونده‌ی شخصیت‌لر تیللر ومدنیت‌لرنی اسره‌ب-اوه‌یلنیشی و رواجی اوچون حقیقی قهرمان‌لر دیر. فهیمه سلطان هم خلقیمیزنینگ شونده‌ی یاش قهرمان‌لریدن بیری. فهیمه سلطان تیل و ادبیات همده مدنیتیمیز اوچون کوترگن آدیم‌لری باعث، خلقیمیزنینگ قدرگه سزاوار همده الگو یاش‌لریدن دېب، اونینگ ادبی فعالیتلری و تویغولریگه بها بېرسک مقصدگه موافق ایش قیلگن بۉله‌میز.
تیل و مدنیتیمیز رونقی یۉلی‌ده قلم تارتیب، اولگوریب کیلگن قدرلی یاش قلمکش، مدنیت‌سیورلیک و کتاب بیلن بۉلیشنی، آته-بابالری‌دن اوزیگه میراث آلگن.سلطان شو مقدس یۉل‌نی دوام اېتتیریش اوچون یقین‌ده «آنداچ» ناملی بیر کتاب یازیب، کتاب شیدالریگه تقدیم قیلدی.
صحبت اساسیده تیارلنگن بو یازووده فهیمه سلطان و اونینگ آنداچ اثری حقیده به تفصیل معلومات بېره‌میز.
سوراغ: بیزگه وقت اجره‌تگنینگیز اوچون رحمت، بیرینچی بۉلیب آنداچ ناملی کتابینگیز حقیده قیسقه بیلگی بېرسه‌ینگیز؟
سلطان:بیرینچیدن اۉزبېک تی‌وی خادملریگه تشکر ایتیشنی اۉزیمگه بورچ دیب بیله‌من. ایشلر و فعالیتلرینگیزگه آمد تیله‌ب قاله‌من. کیین اثرنینگ بیلگی‌لری حقیده سوراق بیرگندینگیز، اونگه جوابأ؛ اثر نینگ آتی آنداچ«باش اوچی کتابینگیز» دیر، میلادی ۲۰۲۳ – ییلی مزارشریفده تیتاتو تحقیقات مرکزی آرقلی ۵۰۰ جلدده چاپدن چېقدی. کتاب ۱۳۶بیتگه سیغدیریلگن.
اوشبو اثرنینگ برچه‌سی تیکین بیر شکلده، اۉقووچیلرنینگ خدمتیگه قۉییلدی. ۳۰۰ جلدی کابل، مزار شریف، شبرغان، سرپل، فاریاب، بدخشان، قندوز، سمنگان، تخار ولایتلری اۉزبېک تیلی و ادبیاتی بولیملری‌نینگ کتابخانه‌لریگه یوباریلدی. ۲۰۰ جلدی اېسه فرهنگ‌سیورلرگه ساوغه اېتیلدی.
سوراغ: کتاب محتواسی همده یازیلیشیدن بۉلگن مقصدینگیز حقیده بیزگه معلومات بېرسه‌ینگیز؟
سلطان: ایریم پیتلر اۉقیگن بیر کلمه، جمله و یا متفکر و عالملرنینگ یازیب قالدیرگن سۉزلری سیزنی شونده‌ی اۉز تاثیری آستیگه آله‌دیکه، سیزده کۉپ نرسه‌لرنی اوزگرتیریب قویه‌دی. جک لاندن نینگ “سیزنی کتاب اۉقییدیگن انسانلر بیلن تانیشتیره‌من.حیات، شونده‌ی آدملرنی اوچرتسنگیزگینه یششگه ارزییدی.” دېگن سۉزی، مینینگ هم دونیم نقطه‌م (بوریلیش نقطه‌سی و یا عطف نقطه‌سی) بۉلدی. اونینگ بو سۉزی کیچکینه‌لیگیمدن بیری ایچیمده بۉلگن کتاب یازیش ایسته‌گیمنی ینه بیر بار اویغاتدی. گرچند یازمه‌گنیم بیر کون هم بۉلمه‌دی حیاتیمده. کۉپ شکر که بیلیم و صنعتگه حرمت قایل بۉلگن بیر عایله‌ده اونیب اوسدیم. شونداق اوتمیش ییللرگه قره‌سم، کتابسیز و قلمسیز قالگن هیچ بیر آنیم یۉق اېکن آنداجیمده. باله‌لیگیم بابا جانیم، آته جانیم و آنه جانیم ایتگن ایرتکلر، جوماقلر، شعرلر و چیزگن رسملریم بیلن بیزه‌نگن اېکن. مکتب دورلریم اېسه حکایه کتابلری، هفته‌لیکلر، مجله‌لر و رومانلر بیلن زیچ توله ایدی. دیمک اۉقیگن و تیتکله‌گن شونچه منبع مینگه تورتکی بۉلگن بۉله‌دی که یازیش تویغوسی ایچیمنی قمره‌ب آلدی و ییللرچه یازدیم و یازه‌من.
مین غربتنی بیلیم آلیش اوچون اۉزیمگه ایککینچی وطن دېب بیلگندیم. قلمیم قلتیراق آدیملرینی بیرینچی وطنیمده یورگن بۉلسه-ده، ایککینچی وطنیمده کوچلیراق بۉلیب کېلیشدی و اولغه‌یدی. رولن (Rolan): حاضرگی چاغده آنه‌لر ساغینچلرینی باله‌لری نینگ سیسی بیلن کیتکیزه‌دی، دیب یازگن اېدی. بلکه، او شو تحقیقگه دوچ کیلمه‌گن دیر، باله‌لر قیسی یاشده بۉلیشیدن قطع نظر آنه‌سی نینگ سیسینی ایشیتگچ، استریس سویه‌لری توشیب، خوشلیک هورمونی ترشح قیله باشله‌یدی. بو هم آنه سیسی نینگ معجزه‌سی. بیرکون آنه جانیم بیلن تیلفونده (آنم مینی قومسه‌گن و مین استریس کیتکیزه‌دیگن بیر پیت ایدی) گپلشر ایکن: “بیز ایسکی کمپیوترده سین قالدیرگن دوسیه‌لرنی آچیب کوردیک. بیله‌سن می؟ قریب ۱۰ عنوانگه یقین کتاب دیزاین قیلیب، یازه‌من دیب قالدیرگن ایکن سن. انه-منه دیگونچه درسلرینگ هم توگب قالر. قچان او کتابلرنی یازه‌سن قیزیم؟” دیب سوراق بیردیلر. مین اېسه حیات مشغله‌لریگه بېریلیب، شونداق بیر پلان ایگه‌سی بۉلگنیمنی بوتونله‌ی اونوتگن اېدیم. اوکه‌لریم عکس جونتگندن کیین اېسیمگه توشیب کېتدی. اورته مکتب دوریده، یشَب تورگن چاغیم کیره‌گی ینگی کمپیوترنی اورگنه باشله‌گندیم. اورگنگن درسلریمنی تکرار قیلر ایکن خواهشیم بیلن بیرلشتیرگن دملریمدن قالگن آنلریم اېدی اولر…
بیرینچیدن اۉقیگن بیر انسان صفتیده و ایککینچیدن مسلکیم کیره‌گی توپلیمگه قرشی بیر بورچیم بار ایدی. اونی ادا قیلیش اوچون ایچدن فرقلی یوللر اختریب یورگن ایدیم. اورنک، بیلگنلریمنی ویدیو شکلده ترقتگن پیتلریم بۉلدی. فقط، بو مینگه ییترلی کورینمسدی. کوپراق کیشیگه اوله‌نیشیم ضرور و کتاب یازیش اېسه مقصدگه موافق ایدی. آنه جانیم نینگ سوراغی و جک لاندن نینگ سۉزی بو کتابنی یازیشگه قطب یولدوزیم بۉلدی.
آنه دیگنده هر بیریمیز بیر تویغو اوپقانیده (گرداب) بوغیله‌میز. اونینگ آغزیدن توکیلگن هر بیرته سۉز، جان تاشییدی و آتی بۉله‌دی آنه تیل. اسف بیلن که بیز افغانستان تورکلری جان تاشیگن کۉپ آز منبعگه ایگه‌میز. حاکم دولتلر ظلمی، یاقیلگن کتابلر و یوقاتیلگن عالملر، متفکرلر و یازووچیلریمیز بو اچچیق حالت نینگ حقیقتلریدن دیر. افغانستان تورکلری اولهراق بو صفر-بیر (1-0) مجادله‌سینی قازانماق اوچون کیچه و کوندوز، چین کونگیلدن اینتیلگن فداییلریمیز هم بار البته. بار بۉلگن اوشبو بوشلیکنی تولدیریشگه غیرت قیلگنلر قطاریده ناچیزانه اۉز حصه‌منی قوشیش اوچون آنه تیلیمده یازیشگه قرار قیلدیم.
ایریم مملکتلرده شعر یوقالیب کېته‌دی می؟ دیگن قیغو توله بیر سوراق بارلیگینی اۉقیب، حیرتگه توشگن اېدیم. برچه ساحه‌لرده بۉلگنی دیک، بو ییرده هم بیز مملکت اولهراق فرقلی ایدیک. یعنی بیزده شعر یۉقالهدی می؟ سوراغی، نثر یۉقالهدی می؟ دېب شکل اوزگرتیریشی کیره‌ک بۉلر ایدی. یوقاریده ایتیب اۉتگن سببلریم و اۉقیش کلتوری نینگ یۉقلیگی (بۉلسه-ده جوده آز) بلکه‌ده نثر فیگورینی توبدن یۉق قیلگن اېدی ادبیاتیمیزده. علمی و تحقیقی کتابلر تشقریسیده کۉپ آز کتاب بار که باشقه ژانرلرده یازیلگن بۉلسین. حالانکه دنیا ادبیاتی، نظمده و نثرده ینگی- ینگی یوزلر قوشماق بیلن مشغول. بیز نیگه اۉز تیلیمیزده و ادبیاتیمیزده ینگی بیر بوریلیش یشه‌مه‌یلیک! کاش بو ینگیلیکنی حرف اوزگرتیریش بیلن باشله‌ی‌آلسک. نیگه دیگنده عرب الفباسی بیزنینگ تیلیمیزده بۉلگن کوپینچه کلمه‌لرگه قرشیلیک بیره‌آلمه‌یدی. یازووده هم قیسی بیر بیرلیککه ایگه اېمسمیز (بار بۉلگنینی و اوستیگه ایشلنگنینی هم ایشلتمه‌یمیز). هر کیم فرقلی شکللرده ایشله‌تیب و یازیب کېلماقده. بو یازوو فرقلیلیگی، هم یازدیگن و هم اوقییدیگنلرگه ایکیلیک یشه‌ته‌دی. مثال اوچون: مین یازماقچی بۉلگنیمده فرقلی منبعلرده یازوولرنی کورگنیم اوچون قیسی بیرینی قوللنسم تۉغری بۉله‌دی دیب اویله‌مسدن اوتالمه‌دیم. خوش! حاضرگی یازگنلریم نینگ قنچه‌سی کیمیگه کۉره تۉغری، کمیگه کۉره ینگلیش دیر. بیلگنینگیزدیک بو هم بیر معما. بو ساحه‌ده قولی اوستون بولگنلریمیز، اوشبو قیین‌چیلیکنی ییچه‌دیلر دېب امید قیله‌من. کون اوتگچ بوتون تیللرده ینگی سۉزلر و اتمه‌لرگه دوچ کیله‌میز. بیز اېسه حالیگچه تیلیمیزده ینگی سۉزلر و اتمه‌لر کیریته‌آلگنیمیز یۉق. ایچیده یشَب، یقیندن شاهد بۉلگن تورکیه جمهوریتی نینگ تورک تیلی قوریمی بار. اولر هر اۉن ییلده بیر بار اولتیریش قیلیب، ینگی سۉزلر و اتمه‌لر تۉغریسیده ایشلب، سۉزلیکلریگه کېریته‌دیلر. بوهم او ییرده‌گی خلق اوچون قوله‌یلیک دیماقدیر. اورنک بېریش کیره‌ک بۉلسه: اکادمیک ساحه‌ده مینگلب کتاب و مقاله‌نی تیزده اۉز تیللریده ترجمه قیله‌دیلر.
بیزده اېسه بیر نرسه‌نی ینگی‌سینی کېریتیش هیچ هم ساده بیر ایش اېمس. بیرینچیدن ینگی نرسه‌نی قبول قیلمه‌یمیز. ایکینچیدن ینگیلیک کېریتگن کیشینی هم تنقید اوقیگه توته‌میز. حال بو که هنری (Henry Bergson) ایتگن دیک: انسان نینگ هردایم اوزگریشی شرط دیر، زیرا اوزگریشنی توخته‌تیش یششنی توخته‌تیش دیمکدیر. دیمک بارمیز دییش اوچون هم ینگیلیکلرگه بیر “خوش کیلدینگ” ضرور.
امین مالوف (Amin Maalouf): اۉقیماق اوچون اوزاقلرگه کېتگندن، اوزاقلرگه کېتیش اوچون اۉقییمن، دېگن اېدی. اۉقیماق، بو ایرکینلیک نینگ خوددی اۉزگینه‌سی. اۉقیگن کیشی افقلرگه اینتیله‌دی، بو انیق. وطنیمیزده مطالعه کلتوری یۉق دېسم هم بۉله‌دی. میندن ارَزلگنلر تاپیله‌دی بیله‌من. فقط بو بیر حقیقت. اگر-ده، بیر تدقیق قیلینسه، افغانستانده یشه‌یاتگن باشقه خلقلرگه قره‌گنده مطالعه قیلیش فایزی شبهه‌سیز که بیز تورکی خلقلرده آز چیقه‌دی. بولرنی اکادمیک، سوسیالوژیک و سایکولوژیک توزیلیش اولهراق ایزچیل بیر شکلده سببلرینی اختریش ضرور. باشقه خلقلر قطاریده بارمن و بار بۉله‌من دییش نینگ یلغوز یۉلی: اوقیماق و اینتیلماقدن اۉته‌دی. اگر-ده، شو کتاب یاشلریمیزدن اونته‌سینی اۉقیش تمان چارلسه، اۉقیشنی و مطالعه‌‌نی اولرگه بیر عادت و کلتور حالیگه ایلنتیرسه، مینی آماجیگه ییتگن دېب حسابلنگ.
“کتاب اوقیشنی یاقتیرمه‌گن انسان یۉقدیر. ایزله‌گن کتابینی هنوز تاپالمه‌گن کیشی بار دیر” دېب ایتگن ایکن بیر عالم. دنیا بویلب هر بیر خلق نینگ “باش اوچی کتابی” دېگن اینگ آز بیر کتابی بار. تیله‌گیم شو که: بو کتاب خلقیمیز نینگ باش اوچی کتابلریدن بیری بۉلسین.
مین خلقیمنی سیوه‌من. و انسان سیوگنلری بیلن اینگ گوزه‌للرینی اورتاقلشه‌دی. اوشو(Osho) اورتاقلشیشده‌گی بو سیوگینی شونده‌ی تعریف قیله‌دی: بهار کېلیب، سین بیردنیگه گللب یشنه‌ی باشله‌گنینگده و ایچینگده‌گی پوتانسییل هیدینگنی تشقری یایگنینگده، اوشه ایسنی، اوشه قدریتنی، اوشه گوزه‌للیکنی پایلشماق عشق نینگ اۉزی دیر. ییللر دیر تانیگن، اۉقیگن، ایشیتگن، کۉرگن و نوت آلگنلریمنی بیر قسمینی سیزلر بیلن اورتاقلشیشدن نهایت خرسندمن. سیز متنلر ایچیده دنیا نینگ هر بیرته بورچه‌گیدن، هر خیل عالم، متفکر، تدقیقچی، یازووچی، رومانچی، سیاستچی، اقتصادچی، سوسیالوگ، موزیک واقعه‌لری، موزیسین، چالغووچی، رقص، اویین… کبی تورلی-تومن ساحه‌لرنی کیزیب چیقه‌سیز. اویله‌یمن که ایچیدن دیدینگیزگه خطاب ایتگنلری محقق بۉله‌دی.
فرانکلین دییدی: “اونوتیلماق ایستمه‌سنگ، یا اۉقیله‌دیگن نرسه‌لر یاز یا-ده یازیلیشگه لایق ایشلر قیل. “ایندی بو ایکیسیدن قیسی بیریگه موفق بۉلیشنی وقت قۉللریگه حواله قیله‌من. لیکن برچه نرسه‌دن آلدین یخشی انسان بۉلیشگه اینتیله‌من. مین مسلکی لحاظدن ادبیاتچی اېمس‌من. بیراق اۉقیشنی و یازیشنی سیوه‌من. بو خصوصیتلریمنی ژنلریم و وایه‌گه ییتگن تیرگره‌مگه بورجلی‌من. بیز ینگی نسل اولهراق یازیب تورسک، البته بو یۉلده بیزگه قۉل و قنات آچه‌دیگن اولوغوارلریمیز بۉله‌دی. بیر انسان مَلکه‌لر و ریاضت بیلن پیشیقلیککه ییته‌دی. بونینگ اوچون اېسه اوشه ساحه استادلریگه شاگرد بۉلیشی شرط. فکر و ملاحظه‌لرینی اورتاقلشماق اوچون عینِ ساحه‌دن دوستلری‌نینگ هم بۉلیشی کیره‌ک. شو فکتلرنی نظرده توتیب، عایله‌مده‌گی قلم اربابلریگه یخشی شاگرد بۉلیشگه حرکت قیلدیم و قیله‌من. توشونچه و اویلریمنی اورتاقلشه‌دیگن نادر دوستلریم هم بار. شونده‌ی دوستلرنینگ بارلیگی اوزی بخت. مین سیزنینگ قۉللرینگیزگه اینگ ایچدن تیارله‌گن یازوولریمنی ساوغه قیله‌من. اینگ کتته مقصدیم شو که بو کتاب سیزگه باشقه کتابلر قبقاغینی (مقوا و پوش) آچیشگه سببچی بۉلسین. اۉقیب توگه‌تر ایکن اینگ آز اوچ کیشی نینگ باشقه یازوولریگه مراق سالینگ. اولرنینگ کتاب قبقاغلرینی آچیب، اوقیب بیرکیتیر ایکنسیز، ینگی کتابلرنینگ پنجره‌سی سیزگه آچیلسین. البته همه ایشلرده پیشیق و خام تمانلر بۉله‌دی. پنار(Pinar Turen) “دینه‌دیم” آتلی کتابیده شونده‌ی دیگن: “قانونلر بیله یوریم (ایضاح) قیلیشگه آچیق اېکن، بیر یازوو هم یوریمگه (ایضاحگه) و ایضاحلشگه آچیق بۉلمه‌لی. بو ترتیبده هر اۉقووچی اۉزیدن بیر نرسه‌لر قوشیب بیله‌دی. یازووچی هم ینگلیش بیر نرسه یازیش قیغوسیدن قوتیلیب، ایرکین یازه آله‌دی. مینیمچه یازوو ایرکین بۉلیشی کیره‌ک، بولوتلر کبی ایرکین بولیشی و اوچیشی کیره‌ک… ”
نامکمل ایچیده مکملنی کۉریب، مینگه اۉز فکرلرینگیزنی یازه‌سیز دیگن امیدده من. سیقیلمسدن روحینگیز کتابلرگه آقه‌بیرسن. مین اېسه حاضردن سیزلرگه یخشی اۉقیشلر ایستب قاله‌من…
فهیمه سلطان حیاتی و علمی ایشلری حقیده قیسقه بیلگی
قاری محمد عظیم عظیمی سُلاله‌سیدن محمد رفیق عظیمی نینگ قیزی فهیمه سلطان، قاضی خانه محله‌سیده دنیاگه کېلدی. اَیریم اوریشلر سببلی عایله‌سی بیلن افغانستان نینگ فرقلی ولایتلریده حیات کیچیریشگه مجبور بۉلگن فهیمه سلطان، باله‌لیک چاغینی سرپل، جوزجان و مزارشریفده اۉتکزگن. باشلنغیچ، اورته‌مکتب و لیسه دوره‌سینی شبرغانده الحاج عبدالرشید “دوستم” مکتبیده اعلی بها و بیرینچیلیک بیلن ۲۰۱۱ ییلیده توگتکن. کیین کانکور سیناویگه قتنه‌شیب، کابل بیلیم یورتی کامپیوترساینس فاکولته‌سینی قازانگن.
مکتب چاغلریدن باشلب رساملیک، شعر و ادبگه مهر قویگن فهیمه سلطان‌نینگ شعرلری و رسملری مکتب جریده‌سی و محلی مجله‌لرده باسیلیب چیققن. کیمی شعرلری اۉزبېک ادبیاتی نینگ چیبر اُستادی حرمتلی دوکتور شفیقه یارقین نینگ “یولدوزلر ایزیدن” اثریده باشقه شاعرلر قطاریده اورنینی ایگه‌لگن. افغانستان تورک خاتین-قیزلری نینگ ادبی فعالیتلری حقیده یازیلگن تیزیسلرده هم اونینگ اثرلرینی اوچره‌تیش ممکن. او هنوز هم اۉزبېکچه و فارسچه‌ده یاقیملی شعرلر، باله جانلر اوچون ایرتکلر، علمی مقاله‌لر و نثر بابیده یازوولر یازیب توره‌دی.
ذهنیده بار بۉلگن یوکسک هدفلر طفیلی اراده قیلیب، اۉز بیلیمینی آرتیریش و اۉزینی کېلیشتیریش اوچون قیسقه بیر بورس آرقه‌لی دوست اولکه هندوستان یۉلینی توتکن. او هندوستاندن قیتگچ، دنیا قره‌شینی و خلقیگه خدمت قیلیش دایره‌سینی کینگیتیریش اوچون فرقلی بورسلرگه اسمینی یازدیره باشلگن. انچه مدت کوتیشدن سونگ قانداشیمیز بولگن تورکیه‌ده لیسانس سویه‌سینی تماملش فرصتی قولگه کیلتیرگن. انقره یونیورسیته‌سی ساغلیک بیلیملری فاکولته‌سیدن ۲۰۱۷ ییلیده فراغتینی حاصل قیلگن فهیمه سلطان، درسلری دوامیده افغانستان سفارتی ساغلیک اتشه‌سی بیلن هم ایشله‌گن. معنویت بابیده اۉزینی اینگ چوققیلرگه چیقاریش اوچون کوپلب سیمینار، کنفرانسلر و کنگره‌لرگه فعال سهم آلگن. فراغتیدن کیین اولکه‌گه قیتیب ۲۰۱۷- ۲۰۱۹ ییللری آره‌سیدهSave the Children (حمایه اطفال موسسه‌سی) بیلن سرپل مرکزی و چیگره‌سیده ایشله‌گن.
او اۉزبېکچه، فارسچه، پشتو، انگلیسچه، تورکچه، تورکمنچه، هندچه و آلمانچه تیللریگه حاکم دیر. تیلی و ایلی‌گه بۉلگن حرمتی باعث عیاللریمیز و باله‌جانلریمیز اوچون فیس‌بوک و یوتیوب اجتماعی ترماغلریدن ویدیولر ترقتگن. اۉز آنه تیلیگه بۉلگن مهری و حرمتی کیره‌گی باله و عایله اورته‌سیده‌گی باغلر، اولرنینگ ساغلیکلی اولغه‌یشی، تعلیم و تربیه‌سی کبی تورلی خیل موضوعلرنی قمره‌گن کتاب و مقاله‌لر قلمگه آلماقده و باسیشگه تیارله‌ماقده دیر. یورتیمیز باشیگه کېلگن مصیبت، اونینگ هم آواره بۉلیشیگه یۉل آچگن. او حاضر سیویس‌ده حیات کیچیرماقده.
خلاصه: فهیمه سلطان بویوک تویغو بیلن تیلیمیز، مدنیتیمیز و کیم‌لیگیمیز یۉلی‌ده آدیم کوترگن قهرمان‌لریمیزدن دیر. فهیمه سلطان بو تویغوسینی عملگه آشیریش مقصدیده آنداچ کتابنی یازیب، خلقیمیز اختیاریگه قویگن. بوندی قلم ایگه‌لری خلق اوچون قلم تارتیب، کتاب یازیب، مدنیتیمیز و تیلیمیز رواجی اوچون اولگوریب و قیغوره‌دی. بیز کتاب اۉقیش و اولرنی علمی ایش‌لریدن قدرله‌شیمیز کېره‌ک.
