باش سۉز
میلادی ۲۰۲۱ – ییل اگست آیی، طالبان افغانستان حاکمیتیگه قیتگنیدن بیری، افغانستان اۉزبېکلری، جبری کوچیری، تیزیملی جبرلنیش و سیاست، اقتصادیات همده مدنیت ساحه‌لریده‌گی یۉق اېتیلیش‌لر بیلن دوچ بۉلیب قالگن. شوندی اېکن خلق‌ارا هم‌جمعیتی افغانستانده انسان حقلری احوالینی توپلم حالده تیکشیرگن و اۉزبېکلر احوالی خصوصیده ییترلیچه دقت قیلمه‌گن.
سیاسی یۉق اېتیش و مقصدلی زوره‌وانلیکلر افغانستانده اۉزبېکلرنی تهدید بیلن یوز مه یوز قیلگن. بیراق اولرنینگ آغیر احوالی‌ده آزراق توجه اېتیلگن. شو باعث بو یازوو اۉزبېکلرنینگ دوامی اذیت اېتیلیشی، اولرگه قرشی ایش آلینیب توریلگن یۉق اېتیش سبب‌لری و دنیا هم‌جمعیتی نینگ بو وضعیت‌دن آگاه بۉلیشی اهمیتی خصوصیده بۉلگن مساله‌لرگه قره‌تیلگن.
اۉزبېکلرنی چیت‌گه اۉریش یانده‌شوولرنی اۉتمیشی
اۉزبېکلرنی جبرلنتیریش افغانستان تاریخی‌گه باریب قوشیله‌دی. ۱۹ – عصر سونگی‌لریده افغانستان حاکملری، اۉز کوچ‌لرینی سقلش مقصدیده، جمعیت‌نی باشقیریش‌گه باشلب، اۉزبېکلر و هزاره‌لر کبی ایریم ملیت‌لرنی جبری کوچیریش‌گه یوز مه یوز قیلدی و اولرنینگ اۉرنیده پشتون‌لرنی جایله‌شتیریش‌گه باشله‌دی.اوشبو یانده‌شوو اساسیده اۉزبېکلر قوییدهگی احواللر بیلن دوچ بۉلیب کېلگن.
- ییرلرنی غصب اېتیش و جبری کوچ‌لنتیریش: بو مساله کۉپینچه امیر عبدالرحمان خان نینگ پشتون توزاتیش سیاستی اساسیده عملگه آشیریلگن.
- اۉزبېکلرنی تیزیملی حالده سیاست‌دن یۉق اېتیش: بو مساله مرکزی حکومت تشکیللریده اۉزبېک وکیللری نظرگه توتیلمسلیگی بیلن عملگه آشیریلدی.
- فرهنگی ساحه‌لرده‌گی باسیملر: بو سیاست اۉزبېک یېتکیرمه‌لری و اولرنینگ اۉقیشی برابریده چیکلاو یره‌تیلیشیدن عبارت دیر.
عینی حالده، اۉزبېکلر میلادی ۱۹۹۰ ییلدن کیین طالبان‌گه قرشی تۉخته‌شلرگه فعال حصه قوشگنی انه‌شو سبب حاضر افغانستان شمالی قسمی‌ده اۉزبېکلر تهدید و خوفسیزلیک معمالری بیلن دوچ بۉلیب قالگن.
جبری کوچیریش
طالبان حاکمیت‌گه قیتگنیدن بیری مینگلرچه اۉزبېک اۉزی اوی‌لریدن جبری کوچیریلگن. بو وضعیت جوزجان، فاریاب، سرپل، بلخ، تخار و کندوز ولایتلری نینگ تورلی منطقه‌لریده یوز بېرگن.
بو حقده یېتکیرمه‌لر و انسان حقلری تشکیلاتلری تامانیدن نشر اېتیلگن گزارش‌لر اساسیده، اۉزبېکلر جبری بیرحالده اوی و جای‌لریدن کوچیریلگن و اولرنی ییرلری طالبان اعضالری یا ده بو گروه تامانیدن قوللب-قوتلنگن شخص‌لر تامانیدن باسیب آلینگن.
اوی‌لر بوزیلیب اۉزبېکلرنینگ ایکینچیلیک ییرلری و کسبوکارلری اولردن آلینگن شو باعث اولر حاضر روزغار تیبره‌تیش اوچون درآمدسیزلیک بیرحالده توشیب قالگن.
ناقللر و پشتون‌لرگه تېگیشلی کوچی‌لر اۉزبېکلر منطقه‌لریده جایله‌شتیریلیب، بو بیلن قومی باشقیریش‌لر بۉلینگن.
رواداری ناملی انسان حقلری تشکیلاتی نینگ گزارشی اساسیده، یالغیز جوزجان ولایتیده ۱۰۰۰ اۉزبېک و تورکمن عایله اوی و جای‌لریدن بی‌جا بۉلیب، حق‌لریگه قۉل تاپیش اوچون حقوقی حمایه‌لردن محروم اېتیلگن.
شونینگدېک طالبان نینگ بو سیاستی دوامی‌ده یوز بېریب یاتکن واقعه‌لردن اخیرگی بیرته‌سیده، میلادی ۲۰۲۵ – ییل مارچ آیی نینگ ۴ – سی، زدران قبیله‌سیگه تېگیشلی طالبان جنگری‌لری کندوز ولایتی نینگ علی‌آباد اولسواللیگیده اۉزبېکلرگه تېگیشلی ییرلر اوستیده هجوم قیلدی. محلی منبعلر معلوماتی اساسیده بو هجوم محل یشاوچیلری و هجوملری آره‌سیده تۉقنه‌شوو یوز بېریشی‌گه باعث بۉلدی. قورال‌سیز اهالی بیل و چوب شونینگدېک دستلبکی نرسه‌لر بیلن هجومچیلر برابریده توریب حقلریدن دفاع قیلیش‌گه اولگوردی و بو واقعه‌ده بیر قنچه اۉزبېک یره‌لندی.
بو اخیرگی هجوم، افغانستانده طالبان حاکمیتی آستیده اۉزبېکلر ییرلری غصب اېتیلیشی و اولرگه قرشی زوره‌وانلیکلر و تعصب‌لی یانده‌شوولرنی کۉرسه‌تدی. خلق ارا هم‌جمعیتی بو حقده دقت قیلیب، اۉزبېکلر انسان حقلری اوچون توجه قره‌تمه‌گن تقدیرده افغانستانده بو وضعیت دوام اېتیب، اۉزبېکلرنینگ انسان حقلری کوچلی ایاغ آستی بۉله‌دی.
اۉزبېکلرنینگ سیسی اوچیریلیشی
طالبان حاکمیتیده جبری کوچیریش‌گه علاوه، اۉزبېکلرنینگ حربیلری، فعاللری، ژورنالیست‌لر و بیلیمدان‌لری تیزیملی روشده نشان‌گه آلینگن.
طالبان تامانیدن قۉلگه آلینیب و کلتک‌لنیش تهدیدی باعث ژورنالیست‌لر، اۉزبېکلر احوالی حقیده کۉپراق گزارش‌لر تیارلب و مستند توزاتیش‌گه قادر اېمس دیر و طالبان بو زمینه‌نی یۉق اېتگن.
اۉزبېک قوم بویوکلری طالبان تامانیدن باسیم آستیده آلینیب اولرنی حاکمیتیدن حمایه قیلیش‌گه جبرلنتیریلگن. بۉلمه‌گن تقدیرده اۉزبېک قوم بویوکلری حبسگه آلینیشی گمان‌دن تشقری اېمس.
شونینگدېک طالبان اۉزبېکلرنینگ تیلی و کیم‌لیگینی یۉق اېتیش‌گه هم اولگوریب بو حقده بیر قنچه قرارلرنی عملگه آشیرگن.
بو تۉغریده مثال اوچون ایتیش ممکن که طالبان یوکسک اۉقوو وزیرلیگی میلادی ۲۰۲۴ – ییل اپریل آیی نینگ ۲۲ – سی، بیلیم یورتلرده اۉزبېک و تورکمن تیللری اۉقیتووچیلری علمی تدقیقات‌لرینی اۉز تیللریده قیلمسلیککه قرار آلدی. بو قرار نه فقط مذکور بیلیم یورت استادلرینی علمی درجه‌لری یوقاری کېتیشی آلدینی آله‌دی بلکیم اۉزبېک و تورکمن تیللری رواجی برابریده هم چیکلاو یره‌تَدی.
عینی حالده میلادی ۲۰۲۵ – ییلی ۲۸ – جنوری کونی، فاریاب ولایتیده طالبان اۉزبېک و تورکمن تیللرینی بیتیرگنلر دولتی بست‌لرگه کېریش سیناولرگه اشتراک اېتیش اوچون رخصت بېرمه‌دی. بو بیلن طالبان اۉزبېکلرگه قرشی تبعیض روا کۉریب، اولرنی دولتی اداره‌لرده ایش‌لش حقی‌دن محروم قیلدی. بو اېسه طالبان اۉزبېک جماعهسی نینگ اقتصادی محرومیت‌گه اسره‌ش همده اولرنی چیت‌گه اۉریش اوچون اۉلگوریشیدن مثال دیر.
اۉزبېکلرنینگ انسان حقلری شوندی نقض اېیتلیب تورگن بیرحالده بیراق اولر احوالی حقیده خلق‌ارا هم‌جمعیتی هم توجه قره‌تمه‌گن و اۉزبېکلرگه عدالت تامین‌لنیشی اوچون هیچ قندی حمایه یۉق دیر.
خلق‌ارا هم‌جمعیتی نینگ توجه‌سیزلیگی
افغانستانده اۉزبېکلر آغیر انسانی وضعیتی نینگ اچینرلی و خواطرلی بیر تامانی، خلق‌ارا انسان حقلری تشکیلاتلری نینگ گزارش‌لریده، اۉزبېکلرنینگ بو قربان‌لیکلری نظرگه توتیلمسلیگی دیر. خلق‌ارا کیچیریم تشکیلاتی، انسان حقلرینی کوزهتووچی تشکیلاتی و بیرلشکن ملتلر تشکیلاتی چوکاتیده فعال انسان حقلری تشکیلاتلری، بیر قنچه گزارش‌لر بیلن افغانستانده دوام اېتیب تورگن وضعیت‌نی مستند قیلگن. بیراق بو گزارش‌لر اۉزبېکلر احوالی حقیده قره‌تیلگن اېمس بو خصوصده غفلت بۉلینگن دیر.
مثال اوچون بیرلشکن ملتلر تشکیلاتی نینگ افغانستان انسان حقلری بۉییچه مخصوص گزارشگری ریچارد بنت اۉزی نینگ گزارش‌لریدن بیری‌ده اۉزبېکلر ییرلری‌دن کوچیریلیشی‌گه اشاره قیلدی. بیراق بو مساله‌نی اۉزبېکلر احوالی آغیر دېب بیلدیرمه‌ی بلکیم محلی بیر تارتیشوو دېب بیلگی‌لماقده دیر.
اۉزبېکلر احوالی‌گه بۉلگن دقت‌سیزلیکلر عاقبتی
- بو وضعیت دوامی اۉزبېکلر کۉپراق سرکوب اېتیلیشی اوچون زمینه یره‌تَدی، چونکه طالبان هیچ قندی بیر جزالنیشگه تَن بېرمه‌ی اۉز قرارلرینی عملگه آشیره‌دی.
- انسان حقلری حقیقی قربان‌لرینی خلق‌ارا حمایه‌لردن محروم قیله‌دی.
- افغانستانده دوام اېتیب تورگن انسان حقلری وضعیتی یخشی‌لب عکس اېتیلمه‌یدی.
خلاصه:
بو وضعیت‌گه توجه قره‌تیش کېره‌ک دیر، خلق‌ارا هم‌جمعیتی افغانستانده انسان حقلری احوالینی تیکشیرگنده اۉزبېکلرگه قرشی روا کۉرینگن جبریت‌لر دقت‌دن تشقری قالینمس‌لیگی کېره‌ک دیر. اۉزبېکلرنینگ تیزیملی روشده ییرلری غصب اېتیلیشی، اوی و جای‌لریدن کوچیریلیشی و اۉزبېکلر سیسی اوچیریلیشی تیزلیک بیلن تیکشیریلیب، اولر احوالی دقت اېتیلیشی ضرور دیر.
دقت اېتیش لازم که اۉزبېکلر احوالی محلی بیر مساله اېمس، بلکیم میلیون‌لرچه انسان نینگ انسانی احوالی دیر. شوندی اېکن خلق‌ارا هم‌جمعیتی بو مساله‌گه انسان حقلری احوالی اوله‌راق توجه قره‌تیشی لازم و بو وضعیت‌نی یخشی‌لب تیکشیریب، اونینگ عامللرینی جوابگرلیککه تارتسین تا که عدالت تامین بۉلسه.
