افغانستانده اۉسیب – اولغه‌ییب، تارتیشوولر و تۉقنشوولر ایچیده پیشیب کېتگنیمیز اوچون‌می بیلمه‌دیم هر بیر حرکت، هر بیر کوره‌شیش، هر بیر اۉزگریش شونینگدېک هر بیر رقابت‌ده، درحال طرفیمیزنی انیقلب، بیر تاماننی قۉللب-قووتلب و بیر تاماننی قاره‌لشگه عادت قیلیب کیلگن میز.
بو عادتیمیز شونچه‌لیک خلقیمیز آره‌سیده کوچلی دیر که بعضی‌ده «بی‌طرف، بی‌شرف» دېگن سۉز بیلن هم دوچ کېله‌میز. بو طرفدارلیک قیسی ساحه‌ده بۉلیشی‌دن قطع‌نظر بیز اوروش‌می یا – ده سپورت، سیلاومی یا – ده باشقه میدان، اۉزیمیزنی بیر تاماندن بیلیب، باشقه بیر تاماننی یاو توزاتیب آله‌میز. بو عادتیمیز اخیرگی کونلر هندوستان و پاکستان اورته‌سیده‌گی یوز بېرگن تۉقنشوولرده هم کوزه‌تیلدی. بیزنی بی‌فرق قویمه‌دی و کۉپلب کیشی‌لر اجتماعی صحیفه‌لرده، بو ماجرا بیر تامانی حق‌لیگی و باشقه تامانی ناحق‌لیگینی معلوم قیلیشدی. بیری پاکستان‌نی یامانلسه – ده باشقه بیری هندوستان‌نی قوللب- قووتله‌یدی یا – ده عکسینچه.
شو وضعیت‌نی کوزه‌تیب توریب، اۉزیمدن حقیقتن بیز قیسی تامان‌ده میز و هندوستان و پاکستان آره‌سیده بیرته‌سینی تَنلگن تقدیرده نیمه قیلیش کېره‌ک؟ دېگن سوراغ مینی هم باشیمگه کېلدی. در واقع بیز اۉزبېکلر قیسی تاماننی توتیشیمیز منفعت‌میزگه؟
رخصت بېرسنگیز بو یازووده، بیرینچیدن خلقیمیز ایچیده بو مملکتلرگه نسبتن فکرلر قندی‌لیگی سبب‌لری اوستیده بیرآز تۉخته‌لیب اۉتسم.
پاکستان خلق‌میز آره‌سیده نیمه اوچون یامان دیر؟
افغانستانده اخیرگی ییللر ایچیده، بو مملکت نینگ سیاسی و خوفسیزلیک موفقیت‌سیزلیکلریدن اېسلنگن تقدیرده، بیرینچیدن افغانستان نینگ سیاسی و خوفسیزلیک رهبرلری تدبیرسیزلیگی و ریجه‌سیزلیکلری تنقید آستیگه آلینسه، ایکینچی آدیم‌ده پاکستان و بو مملکت حکومتی نینگ افغانستان‌گه نسبتن یانده‌شووی تنقید اېتیله‌دی.
بو تنقیدلر اونچه‌لیک اۉرین‌سیز هم اېمس، چونکه پاکستان افغانستان ایچکی مساله‌لریگه، شونینگدېک افغانستانده یوز بېرگن یېریک سیاسی و خوفسیزلیک اۉزگریش‌لرگه، اره‌لشگن مملکتلر ایچیده، قۉلی اوستون اېدی دېب ایتسک اده‌شمه‌گن بۉله‌میز. پاکستان قنچه‌لیک افغانستان مساله‌سیگه اره‌لشگن و بو تۉغریده افغانستان حکومت‌لریگه قرشی جهادی گروه‌لرنی قوللب-قووتلنگنینی بو مملکت حربیلریدن جنرال یوسف قلمی‌گه منسوب «دام خرس» (اییق توزاغی) عنوانلی کتاب اۉقیگن تقدیرده، یخشی‌لب بیلیب آلیشینگیز ممکن.
البته مین بو کتاب‌نی فارسچه‌سینی اۉقیگنیم اوچون فارسچه آتینی بو ییرده یازه‌یبمن. امیدکه کونی کېلیب اۉزبېک تیلی‌گه افغانستان احوالی‌گه عاید بونده‌ی کتابلر ترجمه قیلینیب خلقیمیز اختیاریگه قۉیلسه بیز هم اۉز تیلیمیزده، افغانستان ناملی جغرافیده باشیمیزدن اۉتگن سیاسی و امنیتی اۉیین‌لرنی کۉپراق توشینیب آلسک.
اصل مساله‌گه قیتسک، افغانستان خلقی آره‌سیده پاکستان‌گه نسبتن یامان قره‌شلر اخیرگی اوچ-یریم ییل ایچیده اینیقسه طالبان حاکمیت‌گه قیتگنیدن بېری بیرآز آشگن. معلومکه، طالبان حکومت‌نی قۉلگه کیریتیشی اوچون پاکستان‌نی حصه‌سی کوچلی اېدی و بو مملکت ییللرچه اۉز توپراغیده طالبان رهبرلریگه یاشیرین جای بېریب، بو گروه‌نی قۉللب-قووتلگنی اَیتیلماقده. طالبان و پاکستان حکومتی بو نرسه‌نی آچیق تصدیقلگن بۉلمسه هم بیراق، بو مساله کۉپینچه گزارش‌لرده تصدیقلنگن.
هندوستانگه نسبتن یامان فکرلر نیمه دیر؟
هندوستانگه نسبتن یامان فکرلر کۉپینچه مذهبی و فرهنگی توشینچه‌لردن کېلیب چیقه‌دی. بو مملکت اخیرگی ییللر ایچیده اقتصادی جدی رواجلنیب باریشی بیلن بیرگه دینی همده فرهنگی قرمه-قرشی‌لیکلرگه هم گواه بۉلیب کېلماقده و بو وضعیت انیقراق هندوستان نینگ حاضرگی باش وزیری نریندرا مودی حکومتی دوریده کۉپه‌یگن.
اوشبو وضعیت همده دینی تعصب‌لر آرتیشی بیلن هندوستانده اخیرگی ییللر ایچیده، جدی ناراضلیک نمایش‌لر اۉتکزیلیب، مسلمان و هند اۉرته‌سیده تارتیشوو و توقنشوولر کېسکین‌لشدی.
هندوستانده مذهبی قرمه-قرشی‌لیکلر جدیلشیشی و بو مملکت حکومتی نینگ مسلمان‌لرگه قرشی آلگن ایریم قرار و قانونلری افغانستان کبی مملکتلرده هم دینی احساسات‌لرنی تره‌نگلشتیرگنی یاشیرین بیر مساله اېمس. آز کۉرینیش‌ده بۉلسه هم، بیراق بو مساله هندوستان اینیقسه نریندرا مودی حکومتی‌گه قرشی یامان فکرلرنی افغانستان ایریم وطنداشلری آره‌سیده وجودگه کېلتیرگن.
بونگه قۉشیمچه هندوستان حکومتی، بو‌مملکت تاریخی‌گه نسبتن تعصب‌لی قره‌شی هم تنقیدلرنی اۉرته‌گه آلیب کېلگن. چونکه هندوستانده عصرلر حاکمیت‌ده بۉلگن اۉزبېک – تورکلر اینقسه بابریلر سلالهسی اونچه‌لیک قدر بېریلمه‌یدی. حال بوکه هندوستان تاج محل‌دیک اساسی آبده‌لرگه اېگه بۉلگنی بابریلر و تورکلر حاکمیتی برکتیدن سنه‌له‌دی.
البته بیر نرسه‌نی اېسلب اۉتیش جایزکه، افغانستانده پاکستان‌گه نسبتن یامان فکر، هندوستانگه نسبتن قرشی‌لیکلردن کۉره کۉپراق و کوچلی‌راق دیر و هندوستان حکومتی، افغانستانده بۉلگن دوستانه مناسبتی و عملگه آشیرگن اقتصادی لایحه‌لر و انسان‌پرورلیک یاردملری سبب، افغانستان ایچیده بیرآز یخشی فکرلرنی اۉزیگه آلگن.
بو مساله‌ده اۉزبېکلر قره‌شی قنده‌ی دیر؟
اخیرگی ییللر دوامیده اینیقسه ۲۰ ییللیک جمهوریت تیزیمی دوریده، افغانستان تشقی سیاستینی تشقی کۉرینیش‌ده عمومی مطالعه قیلگنینگیزده، پاکستان بیلن دشمن‌لیکده بۉلیش «یازیلمه‌گن بیر اصول» قبول قیلینگن اېدی.
بو آره‌ده پشتون‌لر و تاجیک‌لر سیاستچی‌لری تشقی کۉرینیش‌ده پاکستان بیلن دشمن‌میز دېب اعلام قیلگن بۉلسه-ده، لېکن اصلی‌ده هر دایم پاکستان بیلن معامله قیلیش‌ده بیرینچی بۉلیب کېلگنلر. بو مساله اما اۉزبېکلر کۉپ سیاستچی‌لر اینیقسه افغانستان اخیرگی ییللر سیاستی‌ده اۉزبېکلرنینگ کوچلی سیماسی مارشال عبدالرشید دوستم آلدیده، عکسینچه اېدی.
مارشال دوستم پاکستان بیلن دشمن‌لیگینی آچیق اعلان قیلیب بیلدیریب کیلگن. اۉزبېکلرنینگ بو ییریک سیماسی‌دن هردایم پاکستان دشمن‌لیک اعلام اېتیلگنده، مېنگه بیز پاکستان بیلن نیمه اوچون بونچه‌لیک جدی دشمن‌لیکده بۉلیشیمیز شرط، حال بو که باشقه‌لر بیر تاماندن دشمن‌لیک اعلام قیله‌دی، و باشقه بیر تاماندن پاکستان بیلن اۉلتیریب، معامله قیله‌دی دېگن سوراغ مینې اویلنتیریب قۉیگن.
شوندی اېکن دایم اۉز اویلشلریمده پاکستان بیلن اونچه‌لیک آچیق دشمن بۉلیش بیزنینگ منفعت‌میزگه اېمس دېب توشینیب کېلگن‌من. چونکه پاکستان بیلن اۉزبېکلرنینگ هیچ قنده‌ی بۉلیق‌سیز مالی یۉق بو مملکت بیلن نه چېگره جنجل‌میز بار و نه باشقه بیران کېلیشمه‌گن جایی‌میز.
بونگه فرق‌لیچه پاکستان بیلن یخشی مناسبتده بۉلیش اوچون امکانیت هم کۉپ دیر. چونکه پاکستان تورکی دولتلر برچه‌سی بیلن یخشی مناسبتده دیر و بیز تورکی دولتلرنی بیر بۉلیمی بۉلیب، اولر بیلن بیرگه کېلهجکده هماهنگ بۉلیش‌نی اویلهگن تقدیرده، بو مساله‌نی نظرگه توتیش‌میز لازم. بونگه قۉشیمچه پاکستان‌ده اردو تیلده گپیره دېگن خلق آره‌سیده، تورکلرگه نسبتن هیچ قنده‌ی یامان بیر فکر هم یۉق دیر. عکسینچه پاکستان نینگ بو خلقی تورکلرگه نسبتن یخشی فکری و اردو تیلی تورکی سۉز بۉلگنیدن فخرلنه‌دیلر. بو تۉغریده پاکستان سابق جمهور باشلیغی پرویز مشرف اۉزی نینگ «درخط آتش» ناملی کتابی اوچینچی بۉلیمی نینگ ۲۵ – صحیفه‌سیده یازه‌دی” پاکستان کۉپلب آزیق-آوقت‌لری نینگ ریشه‌سی تورکی دیر. مېنی آنه تیلیم اردو هم تورکی سۉز بۉلیب، قوشون معناسینی بېره‌دی. تورکلرنینگ مېنی اوستیمگه تاثیر قۉیگن خصوصیت‌لریدن، وطن‌پرورلیک و تورکی بارلیکلرگه فخر‌لنیشلری دیر.”
بو دېگنی پاکستان ده اردو تیلیده گپیره دیگن خلق تورکلرگه نسبتن یخشی فکرده دیر. اېسلب اۉتیش لازم که پاکستان نینگ افغانستانده یامان کۉرستگن بو مملکت نینگ حربی حکومتی و بونگه قۉشیمچه افغانستانده اویوشتیریلگن قانلی هجوملر پاکستان‌دن ریجه‌لشتیریلیشی دیر. البته بونگه بیرینچیدن پاکستان نینگ حربی حکومتی ملامت بۉلسه، ایکینچی‌ده بو مملکت افغانستان چېگره حدودلری‌ده یشاوچیسی اهالی اینیقسه پشتون خلق دیر. شونینگدېک بوندن اۉتیب اویله‌گنده، افغانستان سیاستی‌ده‌گی شخص‌لرنی معامله‌گرلیک روحیه‌سی دیر. شوندی اېکن بیز نیمه اوچون بو معامله آره‌سیده کۉییب کېته‌یلیک دېب توشینهمن.
خلاصه
بو یازیش‌دن مقصد، پاکستان و هندوستان‌دن بیرته‌سینی تَن‌لب، آلیش اېمس. بلکه ایچکی سیاستی و کېله‌جک سیاسی تقدیری اوچون قومیت مساله‌سی اساسی حصه‌سی بۉلگن افغانستانده کېله‌جگده بیز اۉز اۉرنیمیزنی بېلگیلش اوچون باشقه مملکتلرگه نسبتن یانده‌شوویمیزده توازن‌نی نظرگه توتیش و حددن تشقری بیر مملکت یا ده بیر حاکمیت بیلن ناحق دشمن‌لیک قیلمس‌‌لیک دیر.
بو بیلن ایتماقچن‌من که بیز باشقه جریانلر بیلن بۉلگن یانده‌شوویمیزده، خلقیمیز کېله‌جگی و منفعت‌نی توشینه‌یلیک، بیز گواه بۉلدیک که پاکستان بیلن دشمن‌لیک شعارینی بېرگن‌لر بیرینچی بۉلیب بو مملکت بیلن معامله دسترخوانی اوستیده اۉلتیردی. شوندی اېکن بیز نیمه اوچون بو آره‌ده کۉییب-کېته‌یلیک.
