اېسلتمە: بو مقاله تورغن فیض‌یف نینگ «تېموری ملکهلر» کتابی بیر بۉلیمی بۉلیب «Ziyo uz» سایتیده نشر اېتیلگن، مذکور مقاله اۉزبېک تی‌وی ژورنالیستی “زرغونه سایقین” آرقه‌لی عرب الفباسیده اۉگیریلیب، بو یېرده سیزنینگ اختیارینگیزده قوییلگن.
نورجهان بېگیم هندوستانده حکمرانلیک قیلگن بابری شهزاده لردن اوچینچی سی – جهانگیرشاه (سلیم، 1569-1627)نینگ خاتینی دیر. تاریخی منبع لرنینگ بېرگن معلوماتیگه کۉره، نورجهان بېگم نینگ حقیقی اسمی مهرنسا بۉلیب، اصلی کېلیب چیقیشی ایراندن اېدی. اونینگ آته – آنه سی یۉقچیلیک آقیبتیده اۉز وطنیدن هندوستان گه کۉچیب کېلیب، اکبر پادشاه سراییده خذمتگه یۉللنه‌دی. کونلردن بیرکون شهزاده سلیم (کېینچه‌لیک جهانگیر پادشاه) مهرنسانی بازارده کۉریب قاله‌دی و اونگه آشفته بۉلیب، فراقیده اۉرتنه دی. بو دورده مهرنسا بلاغت یاشیگه یېتگن، سرو قامت، اۉن تۉرت کونلیک آی دېک قیز اېدی. شهزاده سلیم مهرنسا عشقیده کۉیینیب، هلاوتنی یوقاته دی. نهایت، اونگه اویلنیشگه قرار قیله دی. اۉز قرارینی آته سی آکبرشاه گه (1542-1605) ایتیب، اوندن رخصت سۉریدی. اکبرشاه اېسه اۉزاۉغلی نینگ بوقیزگه اویلنیشیگه قطعی قرشیلیک کۉرسته دی. اکبرشاه اۉغلی نینگ کۉنگلینی ساوویتماق اوچون مهرنسانی سرای عیاللریدن بیری – علی قل ایستجلی (شریف خان) گه تورموشگه چیقیشگه مجبور قیله دی. شریف خان مهرنساگه اویلنگچ، اونی قۉشینلرگه سرداراېتیب بنگله دېشگه کۉچیریب یوبره دی.1605 ییلده اکبرشاه وفات اېته دی. تختگه اونینگ ولی عهد اۉغلی شهزاده سلیم اۉتره دی و اۉزینی جهانگیرشاه دېب ایته دی. تقدیر تقاضاسینی قرنگ که، 1611 ییلده شریف خان بنگله دېش حاکمی قطب الدین نینگ قبولیگه کیرگنده مهم مساله اوستیده حاکم بیلن جنجللشیب قاله دی و اونی پیچاقلب اۉلدیره دی. فاجعه اوستیگه یېتیب کېلگن ساقیچیلرشریف خان‌نی هم اۉلدیره دیلر. شوندن سۉنگ بېوه قالگن مهرنسا آگره گه جهانگیرشاه سراییگه جۉنه‌ته دیلر. شو واقعه دن بیر نېچه مدت اۉتگچ، جهانگیرشاه مهرنسانی اۉز نکاحی گه آله دی.
«منتخب التواریخ» اثری نینگ مولفی حکیم خان تۉره مهرنسانینگ جهانگیرشاه نکاحی گه کیریشی حقیده آلدیندن بشارت قیلینگن بیر قیزیق توش تفصیلاتینی کېلتیره دی. گۉیا مهرنسا تونلرنینگ بیریده توش کۉره دی. توشیده آسماندن قویاش توشیب کېلیب، کۉرپه سی ایچیگه کیره دی. شونده اۉیغانیب کېته دی و کۉرگن توشینی اېری گه شرف الدین خان گه ایته دی سۉزلب، اوندن تعبیرینی سۉریدی. شرف الدین خان توش تعبیری بۉییچه بیلیمدان بۉلگن طفیلی، درحال خاتینی نینگ توشیگه قوییده‌گیچه تعبیرلیدی: «سېنینگ توشینگه پادشاه کیرر اېکن». مهرنسا اۉز گۉزللیگی، فراستلی و تدبیرکارلیگی طفیلی فقط جهانگیرشاه نینگ اېمس، بلکه سرای اهلینی هم اۉزیگه رام قیله دی. اونی مهرنسا اېمس، نورمحل (سرای نینگ نوری) دېب اته یدیلر. کېینچه لیک اېسه جهان نینگ نوری، یعنی نورجهان دېب اته یدیلر. نورجهان بېگیم نازک طبع شاعره هم اېدی. او مخفی تخلصی بیلن غزللر بیتگن. جهانگیر شاه سلطنتیده نورجهان آته سی اعتماد الدوله نامی بیلن باش وزیرلیک مقامی گچه کوتریلگن. اونینگ اۉغلی، یعنی نورجهان بېگیم نینگ اکه سی آصف خان اېسه سرای باشقروچیسی منصبیده قایم بۉلگن.
نورجهان بېگیم جهانگیرشاه سلطنتیده دانا مصلحتچی اېدی. نورجهان بېگیم مملکت نینگ اجتماعی، مدنی حیاتی گه داییر کۉپگینه ایزگو تدبیرلرنی بجرگن. او اختراعچی هم اېدی، چنانچه گلاب و«عطرجهانگیری»نی کشف اېتگن. شو بیلن بیرگه، بیر نېچه خېل خوش طعم، لذیذ طعاملر و خانه بېزکلرینی یره ته دی. سرای عیاللری آره سیده اونینگ حرمت اعتباری کون سایین آشیب باره دی. تاریخی منبع لرنینگ بېرگن خبریگه کۉره، جهانگیرشاه سویوکلی خاتینی نورجهان بېگیم شرفیگه «نورجهانیم» دېب اتلگن 12 گراملی آلتین تنگه ضرب اېتگن. « منتخب التواریخ» مولفی نورجهان بېگیم شاه بیلن قیلگن مشاعره لریدن (جهانگیرشاه هم غزللر بیتگن) بیر نېچه سینی کۉرستیب اۉتگن. بو شعرلرنی اۉقیگن کیشی نورجهان بېگیم زمانه سی نینگ استعدادلی شاعره سی بۉلگنلیگیگه شبهه قیلمیدی.
حدیث حال خود در نامه ثبت میکردم،
سکندورکوقات برسرسخن میسوخت.
شهیدی عشق ترا شب به خواب میدیدم،
که همچو شعله ی فانوس در خفن میسوخت،
زسوز سینه ی مخفی شد آنقدر معلوم،
که همچوخس، مژه‌ش در گریستن میسوخت.
مضمونی: سېنینگ نامه یی اعمالینگنی یازرکنمن، سۉز اوستیده‌گی نقطه لرایسیریق دانالری دېک یانردی. عشقیده شاهد بۉلگنلرنی کېچه لری توشیمده کۉرردیم. اولر خوددی فانوس شعله سی دېک، اۉز کفنلری ایچیده یانردیلر. مخفی قلبی نینگ یانیشی شو قدر اېدی که، یېغله گنده کیپریکلری خوددی یانردی. سۉنگی وقتلرده جهانگیرشاه بات- بات کسل بۉلیب، دولت ایشلریگه قره می قۉیه دی. انه شوندی پیتلرده نورجهان بېگیم سلطنت ایشلرینی باشقریب توره دی. نورجهان بېگیم نینگ سلطنت ایشلری ده گی فعالیتی و او نینگ توتگن موقعی جهانگیرشاه نینگ اۉغلیللریگه، اینیقسه شهزاده خرم (شهاب الدین شاه جهان)گه یاقمسدی. جهانگیرشاه سلامتلیگی یامانلشه باشلگچ، 1616 ییلده شهزاده پرویز (جهانگیرشاه نینگ ایکینچی اۉغلی)نی تختگه ولیعهد اېتیب تعیینله دی. جهانگیرشاه نینگ تۉرتینچی اۉغلی شهزاده شهریار اراده سیز و قاطعیت سیز کیشی اېدی. نورجهان بېگیم قۉغیرچاغ صفت شهزاده شهریارنی تختگه ولیعهد اېتیش مقصدیگه اۉزی نینگ اولگی اېری شرف خاندن بۉلگن قیزی – لیلا بېگیم نی شهزاده شهریارگه نکاح‌لب بېره دی. جهانگیرشاه نینگ اوچینچی اۉغلی شهزاده خرم ( شاه جهان) 1612 ییلده 21 یاشیده نورجهان بېگیم نینگ اکه سی آصف خان نینگ 19 یاشلی قیزی ارجمند بانوگه اۉیلنگن اېدی. بنابراین، آصف خان مقصدی، اۉزکیاوینی، شهزاده خرم‌نی ولیعهدلیککه تعینلش اېدی. شهزاده خرم اۉز آته سی جهانگیرشاه دن هم، ولیعهد اکه سی شهزاده پرویزدن هم، اوکه سی شهزاده شهریار و اونینگ حامیسی ملیکه نورجهان بېگیم دن هم خفه اېدی. آته سیدن سۉنگی تختگه اۉتریشگه حرکت قیلرکن، بو یۉلده اساسی مانع دېب نورجهان بېگیم نینگ بیلردی. 1622 ییلده نورجهان بېگیم نینگ آته سی وزیر اعتماد-الدوله وفات اېتگچ نورجهان بېگیم بیلن شهزاده خرم آره سیده ایاوسیز ضدیت کوچیدی. بو دورده کسلمند جهانگیرشاه سلطنت ایشلریگه قره می قۉیگن، بنابرین دولتنی باشقریش اساسن نورجهان بېگیم قۉلیده قالگن اېدی.
شهزاده خرم اۉز کېله‌جگی حقیده ترددلنیب، 1622 ییلده آته سی جهانگیرشاه تمانیدن اۉز قرماغیگه تاپشیریلگن ناگران (کۉرقیلینگن) اکه سی – شاهزاده خسرونی پنهانه بوغیب اۉلدیرتیره دی، آته سی جهانگیرشاه گه اېسه «سنچیق عذابیدن وفات اېتدی»، دېب خبریوباردی. شو ذیلده سرای ایچیده گروه بازلیک اوج آلیب، کوندن – کون سلطنتدن پوتورکېته باشله دی. انه شوندی قولی وضعیتنی کۉپدن بیری کوتیب تورگن ایران حکمداری شاه عباس توسدن قندهارنی قمل قیله دی و قیرق کونلیک قملدن سۉنگ شهرنی قۉلگه کیریته دی. جهانگیرشاه شهرنی قیتریب آلیش مقصدیده شهزاده خرم باشچیلیگیده کته قۉشین تۉپلب، قندهارگه یوبرماقچی بۉله دی. لېکین شهزاده خرم سراییده‌گی ناتینچ وضعیتده تختدن اوزاقلشیشنی ایسته می، قندهارگه باریشدن واز کېچه دی و تیز کونده آته سی جهانگیرشاه گه قرشی قۉزغلان کۉتره دی. قۉزغلان باستیریله دی. اما سرایده‌گی گروه بازلیک، مخفی فتنه لر مملکت نینگ ایچید و تشقی موقعیگه سلبی تاثیر کۉرسته دی. سلطنتنی وقتینچه نورجهان بېگیم باشقرردی. او نیتلرینی عملگه آشیریش مقصدیده جهانگیرشاه گه صادق لشکرباشی مهابت خان‌نی سرایدن چېتلتیب، بنگله دېش گه جونته دی و مال-ملک نی رویخط گه آلدیره دی. بوندن ناراضی بۉلگن مهابت خان سلطنتگه قرشی باش کۉتره دی. شو واقعه دن سل وقت اۉتگچ، جهانگیرشاه نورجهان بېگیم بیلن بیرگه پایتخت دن کابل گه قرب سفرگه چیقه دی. مهابت خان راجپوتنی قۉشینی بیلن یۉلگه چیقیب، شاه قافله سینی (کاروان) اۉرب آله دی. مهابت خان نینگ برچه شرطلری جهانگیرشاه طرفیدن ناچار قبول قیلینه دی. نورجهان بېگیم مهابت خان گه قرشیلیک کۉرستماقچی بۉله دی، لېکن کوچلر تېنگ اېمسلیگیگه کۉزی یېتگچ، مکر- هیله یۉلینی قیدیره دی. شاه کاروانی مهابت خان نظارتی آستیده کابلگه قرب یۉل آله دی. کابلگه کیریلگچ، نورجهان بېگیم جهانگیرشاه نی مهابت خان ساقیچیلری قۉلیدن قوتقریب آله دی و کابل قۉشینینی مهابت خانگه قرشی قۉیه دی. اېندی مهابت خان اوچون کۉچیشدن باشقه چاره قالمیدی. او کابلدن قاچیب دهلی گه باره دی وشهزاده خرمگه قۉشیله دی. اما بو واقعه ده شهزاده خرم نینگ احوالی آغیرلشیب، ایرانگه قاچیب اۉتیش فکریده یوره دی. بیراق 1626 ییل اکتوبر آییده اکه سی ولیعهد شهزاده پرویز نینگ توسطی آرقه لی وفات اېتیشی اونینگ سۉنگی امیدلرینی ینه جانلنتیریب یوبردی. 1627 ییل جهانگیرشاه کشمیربۉیلب سیاحتگه چیقه دی. سیاحتدن قیته‌یاتیب، خسته‌لنیب یۉلده وفات اېته دی و لاهورده دفن اېتیله دی. بو خبرنی اېشیتگن شهزاده خرم تختنی اېگه لش اوچون دهلی دن آگرا گه یۉل آله دی.
شهزاده خرم آگرا گه یېتیب کېلگنگه قدراونینگ قیناته سی آصف خان موقت روش ده خرم شهزاده خسرونینگ اۉغیلی داور بخشینی تختگه اۉتقیزه دی. شهزاده شهریارنی اوشلتیب، کۉزیگه میل تارتیریب، کۉر قیله دی. کیاوی شهزاده خرم نینگ آگرا گه یقینلشگنی خبرینی اېشیتگن آصف خان تخت صاحبی قۉغیرچاغ داوربخشینی تورلی- تومن وسوسه لری بیلن قۉرقیتیب، تخت دن واز کېچیشی و اۉزینی پناه گه آلیشینی مصلحت بېره دی. داور بخشی تختنی تشلب قاچه دی و ایران شاهی حضوریگه پناه اېستب باره دی. شهزاده خرم 1628 ییل فبروری آییده آگراگه کیریب، قرشیلیک سیز تختگه اۉتیره دی. اوسلطنتنی اۉز تصرفی گه اېته آلمگن ملیکه نورجهان بېگیم 1645 ییلده وفات اېته دی وقبری لاهورنینگ شاه دره قبرستانیگه قۉییله دی. «تذکرة الخاتون»ده یازیلیشیچه، نورجهان بېگیم نینگ قبرتاشیگه اۉزی بیتگن قوییده گی بیت یازیلگن اېکن:
بر مزاری ما غریبان نه چراغی
نه گلی، نه پر پروانه یابی، نه صدای بلبلی.
مضمونی: بیز غریبلر نینگ مزاریمیزده نه چراغ، نه گل، نه بلبل صداسی و نه بیرار پروانه نی تاپمی سن.
