اېسلتمە: بو مقاله تورغن فیض‌یف نینگ «تېموری ملکهلر» کتابی بیر بۉلیمی بۉلیب «Ziyo uz» سایتیده نشر اېتیلگن، مذکور مقاله اۉزبېک تی‌وی ژورنالیستی آرقه‌لی عرب الفباسیده اۉگیریلیب، بو یېرده سیزنینگ اختیارینگیزده قوییلگن.
گوهرشاه بېگیم امیر تېمورنینگ تۉرتینچی اۉغلی شاهرخ میرزا سویوکلی کته خاتینی اېدی. او چغتای زادگان‌لریدن غیاث الدین ترخان نینگ قیزی اېدی. روایت قیلیشلریچه، غیاث الدین ترخان نینگ بابه کلانی – قوشلیک بیر وقتلر چنگیزخان ملازمتیده بۉلیب، بیر جنگ اساسیده قالگن اېکن. شوندن بویان چغتای اولوسیده بو اولاد یوکسک اعتبار و حرمتگه سزاوار بۉلگن. گوهرشاد بېگیم ۱۳۷۹- ییلیده توغیلیب، ۱۳۹۳- ییلده شاهرخ میرزا نکاحی گه کیرگن. اوندن اوچ اۉغیل ایککی قیز کۉرگن. تونغیچ اۉغلی – اولوغ بېک میرزا کوره‌گان (محمد توره‌غای، ۱۳۹۴-۱۴۴۹) اۉرتنچی اۉغلی – بایسینقر میرزا (۱۳۹۷- ۱۴۳۳) و کیچیک اۉغلی – محمد جۉکی میرزا ( ۱۴۰۱- ۱۴۴۵) لر دیر. تاریخی منبع لرنینگ گواه‌لیک بېریشیچه، گوهرشاد بېگیم یوکسک دید-فراستلی، عاقله، تدبیرکار، سخندان بیر سۉزلی – قطعیتلی، هوش بابیده هم بینظیر عیال بۉلگن. طبیعتاً دیندار شاهرخ میرزا وقتینی طاعت- عبادت و کتاب مطالعه سی گه سرفلردی. سلطان، دېوان ایشلرینی اۉکتم و تدبیرکار خاتین گوهرشاد بېگیم باشقرردی. بو زیرک عیال قیناته سی امیر تېمور وفاتیدن سۉنگ، استه-سېکین سلطنت ایشلرینی اۉز قۉلیگه آلدی. ذاتاً شاهرخ میرزا اۉزی هم خاتینی گوهرشاد بېگیم‌نینگ دانالیگی گه تن بیرر، سلطنتنی باشقریشیده عاقلانه و تدبیرلی مصلحتلریگه احتیاج سېزیب توره‌دی. شو باعث سلطنت گه دایر کۉپگینه ایشلر ملیکه نینگ نظر – اعتباریگه حواله قیلینگن. ولایتلرگه حاکم تعینلش، قۉشینگه سرکرده بیلگیلش، حتی کیم گه قندی انعام وکیم گه قندی جزا بېریش مساله‌لری هم ملیکه نینگ اینان- اختیاریده اېدی. مثلاً، ۱۴۴۰- ییل ۶ می ده مشهور هرات تاریخچیسی (کېینچه لیک سرای تاریخچیسی) فصیح احمد ابن جلال الدین محمد خوافی(۱۳۵۷-۱۴۴۲) ملیکه گوهرشاد بېگیم غضبی‌گه اوچرب، ایککی مرتبه قیسقه مدتلی قماققه حکم قیلینه‌دی.
گوهرشاد بېگیم شاهرخ میرزانینگ حربی یوریشلرده اشتراک قیلرکن، شهزاده‌لر نینگ فعل- اتوار و حربی باشلیق‌لر نینگ خطی-حرکتیدن واقف بۉلیب توره‌دی. تختگه ولیعهد تعینلش مساله‌سیده هم گوهرشاه بېگیم اۉز اراده‌سی اۉتکزیشی گه اورینه‌دی. چنانچی شاهرخ میرزا اۉزی نینگ کېنجه اۉغلی محمد جوکی میرزانی ولیعهد اېتیب تعینلش‌گه حرکت قیله‌دی. بیراق، شاهرخ میرزانینگ بو رېجه‌سی ملیکه‌گه یاقمیدی. ملیکه اۉز اۉغلی محمد جوکی میرزاگه نسبتاً نبیره‌سی علاوالدوله میرزا (۱۴۱۷- ۱۴۶۱)نی ولیعهد لیککه مناسب دېب بیلردی. اما اۉرتنچی اۉغلی مرحوم بایسنقر میرزانینگ اۉغلی علاوالدوله میرزانی آشکار ولیعهد اېتیب تعینلش‌گه تونغیچ اۉغلی اولوغ‌بیک میرزا کۉره‌گان دن هیقر، بو مساله‌نی شاهرخ میرزا قۉلی بیلن حل قیلیشگه اورینردی.
۱۴۴۴-ییلده شاهرخ میرزا آغیر خسته‌لنیب، اۉلیم تۉشَگیده یاتگنیده ارکان دولت حکمداری نینگ تېز فرصتده عالم‌دن کۉز یوموشیگه ایشانچلری کامل بۉلگچ، بلخ ولایتی حاکمی بۉلیب تورگن محمد جوکی میرزاگه شاشیلینچ خبر یوبلره دیلر. شهزاده زودلیک بیلن هراتگه یېتیب کېله‌دی. بیراق شهزاده یېتیب کېلگنچه، آنه سی ملیکه گوهرشاد بېگیم فرمانی گه موافق، حربی قۉشینلر سرداری جلال الدین فیروزشاه نینگ ولیعهدلیکه تعینلگن علاوالدوله میرزاگه بیعت (ایشانچ یارلیغی) بېریب، قسم یاد قیلگنی حقیده‌گی خبرنی اېشیته‌دی. محمد جوکی میرزا آنه سی گوهرشاد بېگیم نینگ بوندی«مرحمت»یدن قتیق رنجیدی و آته سینی زیارت قیلگچ، بلخ‌گه قیتیب کېته‌دی. شو واقعه دن سۉنگ تېزکونده شاهرخ میرزا کسل‌دن فارغ بۉلیب، اۉرنیدن توره‌دی. بۉلیب اۉتگن واقعه اوچون ملیکه گوهرشاد بېگیم اېمس، جلال الدین فیروزشاه جزالنه‌دی. ملیکه نینگ رېجه‌سی تقدیر تقاضاسی بیلن بیر نېچه ییلگه آرقه‌گه سوریله‌دی. ۱۴۴۵- ییلده شهزاده محمد جوکی میرزا کسللنیب وفات اېتهدی. شوندن سۉنگ شاهرخ میرزا اۉزیگه ولیعهد تعینلش مساله‌سیده عمری نینگ آخریگچه بیر قرارگه کېلالمیدی. شاهرخ میرزا دوریده خراسان سیاسی – اجتماعی و مدنی جهتدن انچه گورکیرب اۉسدی. مملکت پایتختی هرات اقتصادی و مدنی یوکسلیشیده شرق نینگ اېنگ نفودلی شهرلریدن بیریگه اَیلندی. طبعی که، مملکت نینگ بوندی یوکسلیشیده «عملی حکمدار» ملیکه گوهرشاد بېگیم نینگ حصه‌سی بې‌قیاس. بو دورده هراتده و مملکت نینگ باشقه ولایتلریده قوریلیش ایشلری اوج آلگن اېدی. مسجد- مدرسه لر، خانقاه، مقبره، دهمه، مسافرخانه، شفاخانه، ربات، کۉپریک و سردابه‌لر قوریب بیتکزیلدی.
شاهرخ میرزانینگ خراسان ده حکمرانلیک قیله باشله‌گن ایلک ییللریده هرات قلعه‌سی نینگ جنوبی تامانیدن مدرسه و خانقاه (۱۴۱۰-۱۴۱۱) بیلن قیلدیره‌دی. انه شوندن سۉنگ شاهرخ میرزا اولادیگه منسوب شهزاده‌لر و ملیکه‌لر هم مدرسه، مسجد، خانقاه، شفاخانه وشونگه اۉخشه‌گن امارتلر بنیاد اېتیش بیلن شهر آبادانچیلیگیگه اۉز حصه لرینی قۉشه‌دیلر.
طبیعتاً وطن پرور، بیلیمدان و ذوککه گوهرشاد بېگیم مملکت رونقی یۉلیده تینمی غمخوارلیک قیله‌دی. اونینگ دستوریده مدنی و معرفی حیات بیرینچی اۉرینده بۉلگن. شو باعثدن می، فرزندلری همده برچه نبیره‌لری علم–فن مخلصلری بۉلیب، حتی غزل هم بیتگنلر.
گوهرشاد بېگیم هراتده‌گی جوده کۉپ قوریلیش ایشلریگه رهنمالیک قیلدی. اونینگ اۉزی هم هراتده ایککیته کته مدرسه قوردیرگن. گوهرشاد بېگیم نینگ کونداشی ملیکه ملکت آغا(بو ملیکه نینگ اصلی نامی ملک آغا بۉلیب امیر تېمورنینگ ایکینچی اۉغلی عمرشیخ میرزا نینگ خاتینی اېدی. ۱۳۹۴-ییلده عمرشیخ میرزا وفاتیدن سۉنگ، قیناته سی امیر تېمورنینگ اراده سیگه بۉیسینیب، شاهرخ میرزا نکاحی‌گه کیرگن) هرات شهریده بیر مدرسه، «دارالشفا» ناملی کسلخانه، «دارالحدیث» ناملی خانقاه، ایککیته همام شهردن سکیز فرسخ (تاش) چېتراقده بیرته مدرسه، کتابخانه و مقبره، شهزاده علاوالدوله میرزا اېسه بیرته کسلخانه قوردیرگن. عین وقتده، خصوصی ملکدار، دولتمند کیشیلرگه خیریه طریقه‌سیده قوریلیش‌لر بنیاد اېتوویگه اجازت بېریلگن و رغبت‌لنتیریب توریلگن.
۱۴۴۶- ییلده قریب قالگن شاهرخ میرزا اۉز نبیره سی – قزوین، ری و قوم ولایتلرنینگ حکمداری سلطان محمد میرزاگه (بایسنقر میرزا اۉغلی) قرشی غربگه یوریش باشله‌یدی. بو یوریشدن مقصد اۉزباشیمچه یاش شهزاده نینگ ادب بېریب قۉییش اېدی. اۉز بابه سیگه قرشی باش کوترگن شهزاده همدان بیلن اصفهان‌نی باسیب آلیب، شیرازنی قمل قیلگن اېدی. قۉشینده ملیکه گوهرشاد بېگیم و عبدالطیف میرزا (اولوغ بېک میرزا کۉره‌گان نینگ اۉغلی) شاهرخ میرزا بیلن بیرگه اېدیلر. شاهرخ میرزا غربی ایرانده هېچ قندی قرشیلیک اوچره‌مدی. چونکه شهزاده سلطان محمد میرزا بابه سیدن کېله‌یاتگنینی اېشیتگچ شیرازنی قملدن بۉشتیب، اۉزی تاققه قاچیب کېتگن اېدی. شاهرخ میرزا شیرازگه کیرگچ، شهزاده نینگ برچه یقین کیشیلرینی جزاگه حکم قیله‌دی. گوهرشاد بېگیم نینگ قطعی طلبی بیلن بیر نېچه سییدلر هم قتل اېتیله‌دیلر. عجب لنرلی جای شونده که، اۉته تقوادار، خداجۉی سلطنت صاحبی شاهرخ میرزا هم خاتینی گوهرشاد بېگیم نینگ اراده سیگه بۉیسینیب، سییدلرنی قتلگه حکم قیله‌دی. سییدلر اوستیدن بوندی جزا حکم چیقریشیگه نه امیر تېمور و نه اولوغ بېک میرزا باتینه‌آلمس اېدیلر.
دولت شاه سمرقندی نینگ یازیشیچه، سییدلر شاهرخ میرزا «عدالت یوزه‌سیدن تفتیش اۉتکزیش» نی یالباریب سۉریدیلر. اما شاهرخ میرزا ملیکه گوهرشاد بېگیم نینگ خواهیشینی قیترالمیدی و حکم اجرا اېتیله‌دی. نهایت، سییدلر دار اوستیده توریب، شاهرخ میرزانی«دعای بد» قیله دیلر، بنابراین کۉپ اۉتمی شاهرخ میرزا اولادی قیریلیب کیتیش سببینی مذکور سییدلر قرغیشی‌گه اوچره‌گنلری نینگ عاقبتی دیر، دېب یازه‌دی دولت شاه سمرقندی.
شاهرخ میرزا هراتگه قیته یاتگنیده یۉل اثناسیده بیتابلنیب، ۱۴۴۷- ییل ۱۲- مارچ ده وفات اېته دی. گوهرشاد بېگیم قۉشین قومندانلیگینی عبدالطیف میرزاگه تاپشیردی. اما هراتگه–علاوالدوله میرزاگه «پایتختنی مستحکملش» حقیده مخفی مکتوب یازیب، اونی مخصوص چاپر آرقه‌لی جۉنته‌دی. بوندن آگاه بۉلگن عبدالطیف میرزا بوواسی گوهرشاد بېگیمنی محبوسلیکده سقلب، آمودریا تامان یۉل آله دی همده باباسی شاهرخ میرزا اۉلیمی حقیده اۉز آته سی اولوغ بېک میرزاگه خبر یوبره‌دی.
عمکیسی اولوغ بېک میرزادن هییققن علااولدوله میرزا اۉزینی پادشاه دېب اعلان قیلیش گه جراًت اېتمیدی و اولگی دېک جمعه کونلری مسجدلرده باباسی شاهرخ میرزا نامینی خطبه‌گه قۉشیب اۉقیته‌دی. بیراق، عبدالطیف میرزا نینگ کردکارلری، اینیقسه بوواسی گوهرشاد بېگیم گه نسبتاً قۉللـــه گن جزاسینی اېشیتگچ، تختنی اۉز تصرفیگه کیریته‌دی و خزینه‌دن قۉشینگه، قۉشین باشلیقریگه انعاملر اولشیب، عبدالطیف میرزاگه قرشی قۉشین یۉللیدی. ۱۴۴۷- ییل ۲۹- اپریل شنبه کونی عبدالطیف میرزاگه نیشاپور یقینیده تۉسدن علاوالدوله میرزا قۉشینگه دوچ کېلیب، مغلوبیتگه اوچریدی و اۉزی اسیر آلینه‌دی. محبوسلیکدن آزاد قیلینگن ملیکه گوهرشاد بېگیم محبوس عبدالطیف میرزانی اۉزی بیلن بیرگه آلیب، هرات تمان یۉل آله‌دی. ملکیه‌نی جان شهری‌نینگ یقینیده‌گی سعدآباد موضوعیده علاوالدوله میرزا کوتیب آله‌دی. عبدالطیف میرزانی هراتگه کېلتیریب، اختیار الدین قلعه‌سیگه قمب قۉییشه‌دی. شاهرخ میرزا نینگ جسدینی اېسه گوهرشاد بېگیم مدرسه‌سیده‌گی بایسینقر مقبره سیگه دفن قیله دیلر. ۱۴۴۷- ییلده اولوغ‌بېک میرزا هراتنی وقتینچه قۉلگه کیریتگنده آته سی‌نینگ جسدینی سمرقندگه کېلتیریب، گۉر امیرگه دفن اېته‌دیلر.
شاهرخ میرزا وفاتیدن کېین تخت اوچون باشلنیب کېتگن قانلی ماجرالر تېپه سیده گوهرشاد بېگیم توره‌دی. اونینگ نېوره‌سی علاوالدوله میرزانی تخت صاحبی قیلیش اوچون مکر- حیله‌لر ایشلتسه ده، بیراق اۉز مقصدیگه اېریشالمیدی، قیته‌گه اکه – اوکه شهزاده‌لر آره سیده قانلی تۉقنه شوولرنی وجودگه کېلتیره‌دی. ۱۴۵۰- ییلده اېسه تختنی علاوالدوله نینگ اوکه‌سی ابوالقاسم بابر میرزا(۱۴۲۲-۱۴۵۷) قۉلگه کېلتیره‌دی. ۱۴۵۷- ییلده ابوالقاسم بابر میرزا مشهدگه کېله‌دی. سراییده کته شاهانه ضیافت بېریله‌دی. بزم اثناسیده شراب ایچیب اۉتیرگن حکمدارنینگ احوالی اۉزگریب، بیحال ییقیله‌دی. طبیبلر معالجه‌سی فایده بېرمیدی و او ۳۶ یاشیده تۉسدن وفات اېتهدی. شوندن سۉنگ تخت اوچون ینه اۉز ارا کورش باشلنه دی. شهزاده‌لرنینگ نا اتفاقلیگی‌دن فایده‌لنگن سمرقند حکمداری سلطان ابوسعید میرزا (۱۴۲۴-۱۴۶۹) خراسان‌نی باسیب آله دی. سلطان ابوسعید میرزا سمرقند تختینی اۉزی‌نینگ کته اۉغلی سلطان احمد میرزاگه (۱۴۵۱-۱۴۹۳) بېریب، هراتنی اۉزی نینگ پایتختی دېب اعلان قیله‌دی. بو وقتده ملیکه گوهرشاد بېگیم ۸۰ یاشگه یقینلشیب، انچه قریب قالگن اېدی. بیراق قرَیب قالگن ملیکه خراسان تختیدن هلی هم واز کېچمگن اېدی. بنابراین، چېوره‌سی سلطان ابراهیم میرزا (۱۴۴۰-۱۴۶۰) حکمدار سلطان ابوسعید میرزاگه قرشی عصیان کۉتریشگه اونده یدی. ملیکه نینگ بو حرکتیدن خبر تاپگن سلطان ابوسعید میرزاگه قرشی ملیکه نی چاپیب تشلشگه فرمان بېره‌دی. فرمانگه موافق ۱۴۵۷ ییلده گوهرشاد بېگیم چاپیب اۉلدیریله‌دی سۉنگ اۉزی قوردیرگن مدرسه یانیده‌گی بایسنقر دهمه‌سیگه دفن اېتیله دی.
