اېسلتمە: بو مقاله «Ziyo uz» سایتیده نشر اېتیلگن، مذکور مقاله اۉزبېک تی‌وی ژورنالیستی آرقه‌لی عرب الفباسیده اۉگیریلیب، بو یېرده سیزنینگ اختیارینگیزده قوییلگن.
ماوراءالنهر و خراسانده مدنیت، ادبیات، خلق خۉاجهلیگی ساحهلرینینگ تورلی ترماقلریده صاحبقران امیر تېمور حضرتلری آلیب بارگن عالم شمول آبادانچیلیکلرنی جوده کۉپ گپیره‌میز. باباکلانی‌میزنینگ فرمایشلری بیلن قوریلگن محتشم بنا و مدرسه‌لر، کاروان یۉللری و کته-کته کۉپریکلر، مدنی-معیشی آبدهلر همده کۉپلب شهرلرده اول ذاتدن یادگارلیک بۉلیب قالگن باغ و راغلر حقیده ادیب‌لریمیز، صلاحیتلی یازووچی و عالملریمیز اۉز اثرلریده حکایه قیلگنلر. صاحبقران حضرتلری نینگ بنیادکارلیک یۉلیده قیلگن ایشلری اونینگ اولادلریگه عنعنه بۉلیب قالدی. بو عنعنه‌دن بویوک وطنداشیمیز ظهیر الدین محمد بابر هم چېتده قالمهگن. بابر وفاتیدن کېیین قریب بېش عصر وقت اۉتیشیگه قره‌می، بابر شاه حضرتلری و اونینگ اولادلریدن قالگن تاریخی و مدنی مېراث هنوزگچه جهان خلقلرینی حیرتگه سالیب کېلماقده.
بابر حضرتلری نینگ قدملری یېتگن جایده، البته، بیته ایز قالگن. شولردن بیری افغانستان پایتختی کابل شهریده بنیاد اېتیلگن عجایب، طراوتی بېتکرار باغ- «باغ بابر» دیر.
بابر کابلگه قدم رنجیده قیلر اېکن، بو یېرنینگ آب-هواسی، اقلیمی، بی‌پایان ییلاولر، شفابخش سوولری اول ذاتنی حیرتده قالدیرگنی «بابرنامه» اثریده تکرار-تکرار قید قیلینگن. مذکور باغده‌گی یېتتی اقلیمدن کېلتیریگلن انواع گللر، مېوه‌لی و منظره‌لی درختلر هنورگچه پایتخت شهرنینگ کۉرکی بۉلیب حسابلنه‌دی. حاضرگی کونده «باغ بابر» سیلگاه بۉلیب، دولت، جماعتچیلیک تامانیدن اۉتکزیله‌دیگن عاموی انجمنلر مرکزیگه ایلنگن. بابر شاه حیاتلیک دوریده «باغ استالیف»، «باغ نورۉزی»، «بۉستان سرای»، «چارباغ»، «باغ بهشتی»، «باغ نور»، «باغ خلوت» کبی عجایب، بېتکرار باغلرنی بنیاد اېتگن. شونیسی عجبلنرلیکه، کابل نینگ اقلیم شرایطیدن کېلیب چیقیب، بو باغلرده انواع گللر، مېوه‌لی و منظره‌لر درختلر قسماً تکرارلنگن بۉلسه-ده، اما ایریم حجتلری بیلن کېسکین فقط فرق قیلگن.یعنی باغلرنینگ بیری اکثریت مېوه‌لی درختلردن تشکیل تاپسه، باشقه‌سی انواع گللر بیلن بېزه‌تیلگن. شونینگدېک، بو باغلرگه ماوراءالنهردن قووه نینگ تویه‌تیش اناری، بخمل نینگ قیرمیزی آلمسه، کان بادنینگ آبی‌نبات اۉریگی، آلتین یریقنینگ حسینی اوزومی، سمرقندنینگ انجر کېلتیریب اۉتقزیلگن. بونده‌ی باغلرنینگ جمله‌سیگه «باغ شهرآرا» (کېیینچه‌لیک بو باغنینگ نامی بابریزاده نور الدین جهانگیرشاه (۱۶۰۵-۱۶۲۵ ییل) تامانیدن «باغ و علم و گنجه» گنج علمی باغی دېب اۉزگرتیریلگن)، «باغ جلاوخانه»، «اۉرته باغ»، «باغ سرعت»، «باغ مهتاب»لرنی مثال کېلتیریشیمیز ممکن. افسوسکه، بو باغلرنینگ اکثریتی حاضرگی کونده لازم منبعلرده‌گینه قالگن.
«باغ بابر»نینگ تاغ یان بغریگه توتشگن شرق طرفیده، اول ذاتنینگ فرمانیگه موافق، ۱۵۰۸ ییلده «تخت بابر» کۉشکی قوریلگن بۉلیب، او یېرده تراشلنگن تاشلرگه قوییده‌گی جمله اۉییب یازیلگن: «تختگاهی عالم پناه ظهیر الدین محمد بابر ابن عمر شیخ کۉره‌گان حلادوللایی ملکی فیالسنه ۸۸۷ هجری» (مضمونی: ظهیر الدین محمد بابر این عمر شیخ کوره‌گان عالمپناه تخت ملکی سنه‌سی ۸۸۷ هجری ییل).
بوندن تشقری، کابلده‌گی «بالاحصار» قصری هم بابر شاه تامانیدن قوریلگن بۉلیب، کېینچه‌لیک اونینگ اۉغلی میرزا کامران تامانیدن تعمیرلنگن، حاضرگی کونگچه اونینگ خرابه‌لری یېتیب کېلگن خلاص. ولیعهد شهزاده میرزا همایون نصر الدین ۱۵۰۸ ییلده انه شو قصرده تولد تاپگنلیگی تاریخی حجتلرده قید اېتیلگن. جلال آباد شهری هم شخصاً بابر شاه نینگ تشبثی بیلن «باغ صفا» بیلن بېزه‌تیلگن. بابر شاه ۱۵۰۸ ییلده ولیعهد فرزند توغیلیش شرفیگه آدینه‌پور شهریده «باغ وفا» دېب ناملنگن باغنی بنیاد قیلگنلر. بو باغده‌گی گللر، مېوه‌لی و منظره‌لی درختلر، اساساً، ماوراءالنهردن کېلتیریلگن بۉلیب، اول ذات بو حقده «آنه یورتیمنی اېسله‌تیب تورسین دېب نیت قیلدیم» دېن اېکنلر. بابر شاه هر بار سفریدن آلدین انه شو باغده ضیافتلر، حربی حرکتلرگه تیارگرلیک یوزه‌سیدن مشوره‌تلر اۉتکزگن. بابر شاه ۱۵۰۶ ییلده کندهار شهریده «چارباغ کندهار»، اوندن سۉنگ شو منزلده «باغ چارباغ» باغینی بنیاد قیلگنلر. بو باغ ارغنداب دریاسی نینگ قیرغاغیده جایلشگن بۉلیب، هنوزگچه گۉزه‌للیگی، طراوتی بیلن برچه‌نی اۉزیگه جذب قیلیب کېله‌دی.
کندهار شهریده ۸۰ ته سنگ‌تراق ۹ ییل تاشلرگه ایشلاو بېریب، «قیرق زینه»نی برپا اېتگن. بو تاشلرگه بابر شاه و اونینگ زوریادلری میرزا همایون، میرزا کامران، میرزا عسکری، میرزا هنداللرنینگ اسملری اۉییب یازیلگن. ۱۵۴۲ ییل اکبر شاه تولد تاپیشی بیلن، میرزاهمایون نینگ امریگه موافق، اونینگ اسمی هم قۉشیلیب اۉیدیریلگن. ۱۵۹۸ ییلده اکبر شاه بو تاشلرگه قۉشیمچه روشده اۉز فرزندلرینینگ اسملرینی یازدیرگن.
بابر کابلده عمر گذرانلیک قیلگن دور شهرنینگ سیاسی، اجتماعی-اقتصادی ترقیاتیده مهم اهمیت کسب اېتگن. افغانستان اتاقلی عالمی استاد علی احمد کهزاد «بالاحصار کابل و اونینگ تاریخی آقیملری» ناملی تاریخی اثریده بابر و کابل شهری تۉغریسیده قوییده‌گی جمله‌نی کېلتیرهدی: «کابلده بابرنینگ اېزگو نیتلری عملگه آشدی و کابلگه مهر و محبت توشدی، شو نقطه‌ی نظردن بو مسکننی آباد، کۉرکم بۉلیشیگه هېچ قنده‌ی مهنت و مبلغلرنی ایه‌مدی. شونینگ اوچون پایتختنی و اۉز قۉلی بیلن یره‌تگن باغنی هېچ قیسی بیر فرزندیگه مېراث صفتیده قالدیرمه‌دی، شهر و باغ ابدی اونینگ تصرفیگه اېکنلیگینی تکرار-تکرار تأکیدلب کېتدی».
هندوستاننینگ آگره شهریده بابر وفاتیدن آلدین فرزندلریگه اۉز باغی کابلده، اۉزی یره‌تگن باغده دفن اېتیشنی وصیت قیلدی. بو اونینگ کابلگه بۉلگن حرمتی، مهر-محبتینی اثباتلاووچی دلیللردن بیریدیر. بابر شاه نینگ جسدینی ولیعهد امیرزاده میرزا همایون فیللر کاروانیده کابلگه کېلتیریب، اۉزی وصیت قیلگن حققه دفن قیلدی. ماوراءالنهرلیک معمارلر بابر قبرگه سغنه، اۉستیگه کۉشک ایوان بنیاد اېتیشدی. میرزا همایون کابل دریاسیدن باققه سوو کېلیتیریش انشاتلرینی قوردیریب، عالمپناه دفن اېتیگلن تېپه‌لیکده سوو چیقردی و باغده‌گی درخت، گللرنی اۉز آقیمی بیلن سوغاریلیشیگه امکان یره‌تدی.
بابر باغی اۉز نامی بیلن شو کونگچه جهانگه مشهور. بابرنینگ قبری بیر نېچه مرته تعمیرلنگن. بیرینچی دفعه شاه جهان بویوک بابالری دفن اېتیلگن سغنه و مسجدنی، باغنی قیته‌دن تعمیرلب، سیاحلر زیارت قیله‌دیگن مسکنگه ایلنتیرگن.
دنیانینگ برچه قطعه‌لریدن بو تبرک قدم‌جاگه تشریف بویورگن دولت رهبرلری، عالم و فضلالر، عادی سیاحلر اوشبو درگاهنی زیارت قیلمسدن دانشمند عالم سلطان ظهیر الدین محمد بابرگه تعظیم بجا اېتمسدن کېتمه‌یدیلر. بابرنینگ بنیادکارلیک فعالیتی هم خودی صاحبقران امیر تېمور کبی فرزندلرگه مېراث بۉلیب قالدی.
عصرلردن بېری بوتون جهان اهلینی لال قالدیریب کېله‌یاتگن لعل قلعه‌ده‌گی تاج محل یادگارلیگی شاه جهان دوریده قوریلگن بۉلیب، بونگه ۲۸ ییل ماوراءالنهر و خراسانگه اېنگ اتاقلی مینگلب استا و معمارلرنینگ خدمتلری سینگن. اوشبو بناده برچه مقصدلرگه مۉلجللنگن قوریلمه‌لر بۉلیب، اونینگ ایچیده‌گی حمام علاحیده اۉریننی اېگللهیدی. اۉنگ تامانی شونده که، حمام بیته شمع بیلن ایسیتیلگن. عالملر بو سرنی آچیش اوچون کۉپ ییللر مابینیده تحلیل اۉتکزیب، حمام قازانخانه‌سی نینگ تېپه قسمی، اطراف، دېوارلری سیمیتریک روشده بۉلگن یاروغلیکنی اۉزیگه قبول قیلیب، اونی ایسیقلیک انرژیسیگه ایلنتیریب بېره‌دیگن کوچلی قووتگه اېگه بۉلگن آینه‌وند لینزه ماسلمه‌لریدن تشکیل تاپگنلیگینی، لینزه‌لرنینگ جایلشتیریلیشده‌گی متناسب‌لیک کته بیر ملیمترگه هم فرق قیلمسلگینی انیق‌لنگنلر. اۉروغلیک تۉققیز کرره بۉییچه سینیب توشیب، جیومتریک پراگراسیه شکلیده تۉققیز مرته تۉققیز کرره کۉپه‌یتیریشی قووتیگه اېگه بۉلگن، بیته شمع نینگ یاروغلیگی نتیجه‌سیده ۸۰-۱۰۰۰ ایسقلیک درجه‌سینی بېرگن.
انگلیسلر هندوستاننی استیلا قیلگن دورده بو سرنی آچیش مقصدیده اوشبو آینه‌لرنی و خشتلرنی علاحیده-علاحیده اجره‌تیب آلگنلر، نتیجه‌ده قیته جاییگه قۉییلگنده ایسیتیش قووتی یۉقالگن و اۉز حالیگه قیتمگن.
بابریلر زمانیده لعل قلعه‌ده پادشاه‌لر عایله‌سی طعام یېیه‌دیگن مخصوص آشخانه بۉلگن. طعام تیارلش، دسترخوانگه تارتیش و استعمال قیلیش اۉزیگه خاص اصولده عملگه آشیریلگنلیگی حقیده هم عجایب معلوماتلر بار. بابر شاه حضرتلری و اول ذات نینگ زوریادلری هندلرنینگ عرف-عادتلریگه احترام بیلن قره‌گن حالده، محلی خلق اوچون مقدس بۉلگن قاره‌مال گۉشتی و باشقه عبادتگه کیریتیلگن اۉسیملیکلردن طعام تیارلشنی تقیقلگنلر، بو اېسه بابریزاده‌لرگه نسبتاً هند خلقی نینگ حرمتینی آشیرگن.
طعامنی فارسی زبان آشپز قیز و عیاللر پیشیرگن، دسترخوانگه تارتیش وظیفه‌سی هند قیزلریگه تاپشیریلگن. پادشاه عایله‌سی دسترخوانیده‌گی هر بیر طعاملرنی آلدین تورکی قیزلر تاتیب کۉرگن. بو بیلن بابر شاه اۉز تصرفیده‌گی برچه ملتلرگه حرمت-احترامینی بیلدیرگن. بو خصلت ظهیر الدین محمد بابر حضرتلریدن اولادلرگه مېراث صفتیده اۉتیب کېلگن‌لیگینی سرای یازووچیلری بیر نېچه بار اۉز اثرلریده تأکیدلب اۉتگنلر.
