الی توقمبایف قیرغیزستان تورکستان/مرکزی آسیاده, دینگیزگه چیقیش یۉلی بۉلمه‌گن بیر مملکت بۉلیب، تیان‌شان و پامیر تاغی تیزیملری آره‌سیده جایلشگن. زمانوی قیرغیز ادبیاتی، ۲۰نچی عصر باشلریده سوویت ادبیاتی نینگ بیر قسمی صفتیده باشلنگن. قیرغیز ادبیاتی نینگ شکیلنیشیگه آماتور روح بیلن حصه قوشماقچی بۉلگن کۉپلب ایجادچی نینگ تصور عالمی، سوویت تیزیمی تمانیدن بیللی بیر چیگره بیلن بیلگیلنگن.
آلی توقمبایف قیرغیزستان نینگ اینگ مشهور شاعری, یازووچی, بسته‌کار و رمان یازووچیسی، اینیقسه قیرغیز یازمه ادبیات نینگ اساسچیلریدن بیری دیر. توقمبایف, ادبیات نینگ تورلی ژانرلریده اثر یره‌تگن بۉلسه-ده, اساسا شاعرلیگی بیلن تانیلگن.
آلی توقمبایف ۱۹۰۴-نچی ییلی قیرغیزستانینگ کمین منطقه‌سی «قایندی» قیشلاغیده دنیاگه کېلگن. او، چالقار یا بالقا لقبلری بیلن مشهور دیر. عمر بویی قیرغیزستان نینگ ادبیاتی و مدنیتیگه کتته تاثیر کۉرستگن. او، قیرغیز یازمه تیلینی، سیرلیک الفباسی یاردمیده استندردلشتریشگه یاردم بیرگن. توقمبایف، ۱۹۲۲- ییلیده تاشکینتده جایلشگن سوویت پارتی مکتبیگه کېره‌دی. ۱۹۲۷- ییلیده مرکزی آسیا جمعیت بیلیم یورتی (حاضرگی تاشکینتده‌گی اۉزبېکستان ملی بیلیم یورتی) نی بیترگن.
توقمبایف، طلبه‌لیک ییلریدن‌آق شعر یازیشگه باشله‌گن. بیلیم یورتی طلبه‌لری تیارله‌گن “انترناسیونل” آتلی دیوار گزیته‌سی و “تونغوچ قدم” یا بیرینچی قدم آتلی ژورنالده ایلک شعرلرینی چالقار و بالقه تخلصلری بیلن باسگن. او بالقه مخلصینی عمر بۉییچه ایشلتگنیلیگی قید اېتیلگن. توقمبایف، سوویت ادبیات نینگ “بالقا Balka” سی صفتیده او ریژیم نینگ دشمنی دیب بیلگن، کوپ کیشی بیلن تارتیشگن, ایریملرینی جزالشگه اونده‌گن. او، حیاتینی بوتونلی ایدیالوژیگه خدمت قیلیشگه بخشله‌گن ادبی شخص بۉلیشینی تنله‌گن.
۱۹۲۷-۱۹۲۹ ییللری آره‌سیده “قیزیل قیرغیزستان” گزیته‌سی محریری، ۱۹۳۱ ییلیده قیرغیز دولت مطبوعه‌سی محریری صفتیده ایش آلیب بارگن. ۱۹۳۴ دن تا ۱۹۴۹ گچه قیرغیزستان فنلر اکادیمه‌سی اویوشمه‌سی باشقرویی ریسی بۉلگن. قیرغیزستان‌نینگ بیرنچی گزیته‌سی “ایرکین توو” نینگ بیرینچی سانیده “اوکتوبردن کیلگن زمان” آتلی شعری بیلن اعتبارنی اۉزیگه تارته‌دی. بو شعری ییللر دوامیده قیرغیز سوویت ادبیاتی نینگ بیرینچی شعری صفیتده تن آلینه‌دی. شو ترتیب او، ۱۹۴۵- ییلیده خلق شاعری عنوانینی قولگه کېریته‌دی. او، بوتون وقتنی قیزغیز ادبیاتیگه بخشله‌گن و کۉپلب روس اثرلرینی ترجمه قیلگن. ۱۹۲۷ـ۱۹۴۰ ییللرده توقمبایف، اۉز شعری توپلملرینی یازیشگه باشله‌گن. او شعرلریده کۉپینچه قیرغیزستان نینگ اجتماعی، مدنی و تاریخی موضوعلرینی یاریتگن. او، شعرلرینی زمانوی و عنعنوی اسلوبلریده یازر اېدی.
شاعر ۱۹۳۰ ییلیده “بیز قربانگه قرشی” ، ۱۹۳۱ده “محنت چیچه‌گی”، ۱۹۳۲ده “آته‌که”، (۱۹۳۳ ییلیده ایسه ”توتقون مراد”، “دستلبکی شعرلر”٬ “شعر توپله‌می”) ، (۱۹۳۵ده “تنلنگن شعرلر”، “بیز نینگ کتابیمیز”، “قناتلی دوستلر”)، ۱۹۳۶- ییلیده لینن آتلی اثرلرینی و منظوم شکلده “قانلی ییللر” رمانی نینگ بیرینچی جلدینی نشر قیله‌دی.
(۱۹۴۵ـ۱۹۴۱) ییللری دوامیده او وطن پرورلیک حس و تویغوسی بیلن بای حکایوی شعرلر یازه‌دی. اولر آرقه‌لی اۉز فکرلرینی, غایه‌لرینی و اعتقادلرینی افاده قیلیشگه اینتیله‌دی. اونینگ دوریده قیرغزستان؛ شوروی(سوویت) و تزاری حاکمیتلری نینگ اۉرته‌سیده بۉلگن تۉقنه‌شوولر و کوره‌شلر میدانیگه ایلنه‌دی. توقمبایف، ۱۹۳۵ ییل تانگدن آلدین ـ بیرینچی قسم, ۱۹۴۷ ییل تانگدن آلدین ـ ایکینچی قسم رومانلرنی یازه‌دی. اوشبو کتابلر آرقه‌لی عدالتسیز حکومت و قیرغیز خلقیگه نسبتا ناحق مناسبتلر حقیده‌گی فکرلرینی یازه‌دی.
توقمبایف انچه‌گینه مقدارده منظوملر یره‌تگن. ۱۹۲۶ ییلیده “عقل‌بی بیلن قه‌لیپا”٬ یتیم بیلن سحر‌باز” و “بیرمیت” یعنی اینجو دن آت توتیش ممکن. “عقل‌بی بیلن قه‌لیپا” و اینجو منظوملری نینگ موضوعی خاتین حقلری دیر. “توتقون مراد” اثریده ایسه کپتالیست اولکه‌لرده ایشچی صنفی نینگ ایزلگنینی بحثگه آلگن. او، اوروش ییللریده “۲۸ باتور” آتلی ایجادینی منس داستانی موتیفی بیلن قلمگه آلگن. منس داستانیده‌گی قهرمانلرنی، سوویت عسکری بیلن تینگلشتیرگن.
شوندن کېین او کیتمه-کیت قوییده‌گی منظوملرنی یره‌تگن؛
- اۉز کۉزیم بیلن ۱۹۵۲
- میلی‌بی ۱۹۵۳
- مینینگ میتریکه‌م ۱۹۵۵
- آق سولوو نینگ یوزیدن ۱۹۶۰
- قیزیل آغیزلیق، جانلی تاریخ، قار، یاووایی ایجکی، آی‌کوموش کبی اثرلرنی ۱۹۷۰ ییللرده یازگن.
بو ایجادلری بیلن قیرغیز حیاتینی تورلی جهتلر بیلن اوزگره‌یاتگنینی یاریتگن.
ایکینچی جهان اوروشی و اوندن کینگی ییللرده یازگن شعری توپلملری: رحمت ایته میز ۱۹۴۴, زمان آوازی ۱۹۶۶, منس نینگ دوستلری ۱۹۴۱, دومبوره صداسی ۱۹۶۰, همده درامه‌لری قسم یاد ۱۹۴۳ , تیرگاو دوام اېتماقده ۱۹۶۲, بیز هم عسکر ایدیک ۱۹۶۵ قیرغیز خلقی نینگ وطن پرورلیگینی تصویرله‌یدی.
۱۹۳۰ ییللری نینگ باشیده توقمبایف “اورکون” ناملی رومانی اوستیده ایشله‌دی. بو رومان ۱۹۲۶ ییلیده قیرغیزستان حدودیده یوز بیرگن قوزغلان حقیده سۉز یوریته‌دی. دستلب کمونست حکومتی, اوشبو کتابنی مرکزی آسیا خلقلری نینگ روسیه امپراطورلیگی تمانیدن ظلمگه اوچره‌گنلیگینی کۉرستیش اوچون ایشلتگن. بیراق، کیینچلیک کریملین بو کتاب قیرغیزلر آره‌سیده روسلرگه قرشی حسیاتلرگه سبب بۉله‌دی دېب، خواطرگه توشگن. شو سببدن, توقمبایف ۱۹۳۷ ییل قماققه آلینیب, ایکی ییلدن کیین قوییب یوباریلگن.
آلی توقمبایف کینگی اثرلرینی اوته احتیاط و دقت بیلن یازه‌دی. بیراق، قیرغیز خلقی نینگ تاریخی اونینگ سیوملی موضوعسی بۉلیب قاله‌دی. بو کونگی کونده قیرغیزستانده, قیرغیز خلقی نینگ تاریخی بۉییچه آلیب باریله یاتگن تدقیقاتلر نینگ برچه‌سی، توقمبایف نینگ باشلب بیرگن ایشلریگه اساسلنه‌دی.
او، ۲مرته لینن، ۳ مرته محنت قیزیل بیراغی، بیر مرته اوکتوبر انقلابی و آلتین یولدوز ساورین مکافاتلرینی قازانگن. یازگن اثرلری آرقه‌لی زمانه‌سی نینگ جانلی گواهی‌گه ایلنگن توقمبایف, ۱۹۸۸ – ییلده ۸۱ یاشیده وفات اېته‌دی. او نینگ اویی ۱۹۵۵ ییل عایله‌سی و وقت قیرغیزستان جمهور ریسی آکسر آکایف یاردمی بیلن موزه‌یگه ایلنتیریلگن. موزه ده ۱۹۱۶- ییلیده “اورکون” قوزغلانی نتیجه‌سیده قرغیزلر نینگ چین‌گه کوچیش مجبوریتی حقیده کۉرگزمه موجود. بو موزه, او نینگ حیاتی و اثرلریگه بخشلنگن. اونینگ ایریم عایله اعضالری حالی هم اوشه ییرده یشه‌یدی. قاله‌بیرسه خادم صفتیده موزه‌ده ایشلب، بویوک شاعرگه خذمت قیله‌دیلر. بو موزه بیشکیک قیرغیزستان پایتختیگه جایلشگن. توقمبایف نینگ هیکلی صنعت موزه‌سیدن اۉز اۉرینینی آلگن.
فعالیتیمیز و استعدادیمیز قیسی بابده بۉلمه‌سین، بویوکلریمیزگه اوخشب اۉز تیلیمیز, خلقیمیز و یورتیمیزگه خدمت قیلیش ایسیمیزدن چیقمه‌سین. توقمبایف استعدادیگه کۉره عمل قیلدی و بوکون اونینگ اسمی وطن پرورللر قطاریده آلینه‌دی.
