اېسلتمە: بو مقاله ایلک‌بار «Ziyo uz» سایتیده نشر اېتیلگن، مذکور مقاله اۉزبېک تی‌وی ژورنالیستی آرقه‌لی عرب الفباسیده اۉگیریلیب، بو یېرده سیزنینگ اختیارینگیزده قوییلگن.
ابو ریحان بېرونی (۱۰۴۸-۹۷۳)
اۉرته عصرنینگ قاموسی عالمی ابو ریحان محمد ابن احمد البېرونی زمانه‌سی نینگ قطار فنلری: ستاره‌شناسلیک، فیزیک، ریاضی، جیودزی، یېر شناسلیک، کان شناسلیک، تاریخ کبیلرنی چوقور اۉرگندی. او خوارزم نینگ قدیمگی پایتختی کات شهریده توغیلدی و یاشلیگیدن علم-فنگه قیزیقیش آرته باردی. بېرونی کېینچه‌لیک مشهور عالم ابو نصر منصور ابن عراق قۉلیده تعلیم آلدی. ابن عراق ستاره شناسی، هندسه، ریاضی گه عاید بیر قنچه اثرلر یازیب، شولردن ۱۲ته‌سینی بېرونیگه بغیشله‌یدی. بېرونی آنه تیلیدن تشقری ینه بیر قنچه تیللرنی، عرب، سغدی، فارس سریانی، یونانی و قدیمگی یهودی تیللرنی، کېینچه‌لیک هندوستانده سانسکریت تیلینی اۉرگندی.
اۉز علمی اثرلریدن بیریده یازیشیچه، او خوارزمده یشه‌گن دورده ۹۹۰ ییللردن باشلب کات شهریده مهم ستاره شناسلیک کوزه‌تیشلر اۉتکزگن. بو کوزه‌تیشلر اوچون اۉزی ستاره شناسلیک اسبابلر اختیار اېتگن. خوارزم زاده‌گانلری آره‌سیده تخت اوچون باشلنگن کوره‌شلر عالم نینگ بو علمی ایشلرینی دوام اېتتیریشگه امکان بېرمه‌گنلیگی باعث ۲۲ یاشیده وطنینی تشلب چیقیب کېتیشگه مجبور بۉلدی و بیر قنچه وقت کسپین دېنگیزی نینگ جنوب-شرقی ساحلیده‌گی گرگان شهریده مهاجرلیکده یشه‌دی. سۉنگ قدیمگی ری شهریگه باردی، ۹۹۸ ییلدن کېیین ینه گرگانگه کېلدی و بو یېرده اۉزی نینگ ایککینچی استاذ، طبیب، ستاره شناس، فیلسوف، ابو سهل عیسی المسیحی بیلن تنیشیب، اوندن تعلیم آلدی. بېرونی «آثار الباقیه انالقرون الخالیه»(قدیمگی خلقلردن قالگن یادگارلیکلر) اثرینی گرگانده مهاجرلیک دوریده یازه باشلگن و ۱۰۰۰ ییلده تمامله‌گن. «آثار الباقیه» بېرونی گه جوده کته شهرت کېلتیردی، اونی فن نینگ همه ساحه‌سیگه قیزیقووچی بویوک عالم اېکنینی کۉرستدی. بوندن تشقری بېرونی گرگانده ستاره شناسلیک، نیترالوگیه تاریخیگه عاید ۱۰ دن آرتیق اثر یازدی. بېرونی خوارزم نینگ ینگی حکمداری ابو عباس مأمون ۲ ابن مأمون تامانیدن مملکت نینگ ینگی پایتختی اورگنجده چقیرتیریلدی. اورگنجدن مأمون نینگ بې‌واسطه رهنمالیگیگه وجودگه کېلگن علمی مرکزده فعالیت کۉرسته‌دی.
بېرونی شاه مأمون نینگ اېنگ مصلحتچی صفتیده مملکت نینگ سیاسی، ایشلریگه هم فعال قتنشه‌دی.
خوارزم نینگ محمود غزنوی تامانیدن باسیب آلینیشی بېرونی حیاتینی خوف آستیگه قۉیه‌دی. او خوارزمشاه سراییده‌گی برچه عالملر بیلن بیرگه غزنه شهریگه اسیر قیلیب آلیب کېلتیریله‌دی. بېرونی نینگ ۱۰۴۸-۱۰۱۷ ییللرده غزنه‌ده کېچیرگن حیاتی، بیر تاماندن نهایت آغیر کېچگن بۉلسه ایککینچی تاماندن اونینگ علمی فعالیتی اوچون اېنگ محصولدار دور بۉلگن. بېرونی نینگ «خوارزم نینگ مشهور کیشیلری» اثری هم شو دورده یره‌تیلگن. اونینگ مهم ستاره شناسلیک-جغرافیه اثری «تهدید نهایات الامانیه لی تشیدی مسافت المساکین» (تورر جایلر آره‌سیده‌گی مسافه‌نی تېکشیریش اوچون جایلرنینگ آخرگی چېگرهلرینی انیقلش) «جیودزی» ۱۰۲۵ ییلده یازیلیب توگتیلگن. بیرونی نینگ «منجملیک صنعتیدن باشلنغیچ توشونچه‌لر» اثری هم ۱۰۲۹ ییل غزنه‌ده یازیلگن.
اثرنینگ فارسچه، عربچه نسخه‌لری بیزگچه یېتیب کېلگن. اونده اوشه زمان ستاره شناسلیک بیلن باغلیق بیر قنچه فنلر حقیده مهم معلوماتلر بېرگن. بېرونی نینگ «هندوستان» ناملی مشهور ییریک اثری «تحقیق ما لیالهند یمن معقوده مقبوله فیالعقل و مرزوله»(هندوستان نینگ عقلگه سیغهدیگن و سیغمه‌یدیگن تعلیمات‌لرینی انیقلش کتابی) ۱۰۳۰ ییلده یازیلگن بۉلیب، بو شاه اثر شرق و غرب عالملری شو جمله‌دن، حاضرگی زمان هند عالملری تامانیدن یوکسک بهالنگن. اکادمیک و. ر. رازین «شرق و غرب نینگ قدیمگی و اۉرته عصرده‌گی بوتون علمی ادبیاتی آره‌سیده بونگه تېنگ کېله‌دیگن اثر یۉق» دېب بها بېرگن. محمود غزنوی نینگ هندوستانگه قیلگن یوریشلریدن بیریده شاه گه همراه بۉلگن بېرونی، او یېرده سانسکریت تیلینی پخته اۉرگنیشی هند مدنیتی، ادبیاتی و هندوستان نینگ اوشه دور عالملری بیلن یقیندن تنیشیشگه همده بو مملکت حقیده اۉلمس اثر یره‌تیشگه امکان بېردی. «هندوستان» اثری یازیب توگتیلگن ییل محمد غزنوی وفات اېته‌دی او اونینگ اۉرنیگه تختگه مسعود اۉغلی اۉتیره‌دی. بو دورده بېرونی نینگ احوالی انچه یخشیلندی. ستاره‌شناسلیککه عاید «مسعود قانونی» اثریدن سلطان مسعودگه بغیشله‌دی. اوشه اثر عالملریدن بیری یاقوت نینگ یازیشیچه: «مسعود قانونی» کتابی ریاضی و ستاره‌شناسلیک بۉییچه اونگچه یازیلگن همه کتابلر ایزینی اۉچیریب یوبارگن.
بېرونی اۉز اثرلری رۉیخطینی توزگندن کېین ینه ایککیته مهم کتابینی یازگن. بولردن بیری «مینرالوگیه»دیر. بو رساله اۉز زمانه‌سی اوچون مرکزی آسیا و یقین شرق حتی اروپاده هم مینرالوگیه ساحه‌سیده اېنگ یخشی تېنگی یۉق اثر حسابلنه‌دی. بېرونی نینگ آخرگی اثری «داریوار اۉسیملیک حقیده کتابی»نینگ قۉلیازمه‌سی ۲۰ عصرنینگ ۳۰ ییللریده تورکیه‌ده تاپیلدی. اثر «سیدانه» نامی بیلن مشهور، اونده بېرونی شرق اینقسه مرکزی آسیاده اۉسه‌دیگن داریوار اۉسیملیکلرنینگ تۉله توصیفینی بېره‌دی.
بېرونی شاگردی ابوالفضل السرخسی معلوماتی بۉییچه ۱۱ دسمبر ۱۰۴۸ ییلده وفات اېتگن.
