اېسلتمە: بو مقاله ایلک‌بار «Ziyo uz» سایتیده نشر اېتیلگن، مذکور مقاله اۉزبېک تی‌وی ژورنالیستی آرقه‌لی عرب الفباسیده اۉگیریلیب، بو یېرده سیزنینگ اختیارینگیزده قوییلگن.
عبدالرحمن جامی (۱۴۱۴-)
اولوغ شاعر، متفکر، متصوف، جامی نینگ اصل اسم شریفی عبدالرحمن نور الدین ابن احمد ۱۴۱۴ ییل ۷ نومبرده نیشاپور نینگ جام شهریده تولد تاپگن.
عبدالرحمن جامی جام شهریده روحانی عایله‌سیده توغیلدی. اونینگ آته‌سی نظام الدین احمد شیخ الاسلام درجه‌سیگه تعینلگچ، عایله‌سی بیلن هراتگه کوچیب کېلگن. کېین نظامیه مدرسه‌سیده اۉقیگن. هراتده عرب تیلی، الهیات، تصوف، ادبیات اساسلرینی اۉرگنگن تحصیلنی آخریگچه اېتکزگن مقصدیده او سمرقندگه باریب، اولوغ بېک مدرسه‌سیده اۉقیگن. میرزا اولوغ بېک، قاضیزاده رومی، علی قوشچی سېنگری علامه‌لرنینگ معروضه‌لرینی تینگله‌گن. علامه فضل الله ابو لیث‌دن قرآن، حدیث، فقه علملری بۉییچه سبق آلگن. بهاوالدین نقشبندی سلوکی‌گه منسوب شخص سعدالدین کاشغریگه مرید بۉلیب، حرمتینی قازانگن و اونینگ قیزیگه اویلنگن. او کۉپ ساحه‌لر بۉییچه چوقور بیلیم آلدی.
عبدالرحمن جامی هرات گه قیتیب، درویشانه حیات کېچیرگن، اۉز درامدی حسابیدن بو شهرده ایککی مدرسه و خانقاه، جام‌ده بیته مسجد قوردیرگن.
عبدالرحمن جامی هرات نقشبندی‌لیک طریقتی نینگ پیری و مرشیدی بۉلگن. حسین بایقرا و علیشېر نوایی عبدالرحمن جامینی اۉزلریگه پیر و استاذ دېب بیلیشگن. عبدالرحمن جامی اوچته دېوان توزگن، «هفت اورنگ»(یېتتی تخت)، داستانلر تورکومینی توزدی. شونینگدېک، دینی-فلسفی مضمونده‌گی اثرلر هم عبدالرحمن جامی ایجادیاتیده کته اۉرین اېگللگن. «شواهد نبوت» (پیغمبرلیککه دلیللر)، «نقشبند تعلیماتی حقیده رساله»(حج قیلیش یوللری حقیده رساله) «خواجه‌لر طریقتی حقیده رساله» و باشقه اثرلریده اسلام دینی تصوف، فلسفه نینگ اساسی مساله‌لری یوزه‌سیدن اۉز فکرلرینی بیان اېتگن. جمله‌دن، «نفحاتالانس مین حضرات القدس»(مقدس درگاهدن اېسووچی دۉستلیک شبه‌لری) اثری تصوف تختینی اۉرگنیشده مهم منبع سنله‌دی، اونده ۶۱۶ نفر متصوف حیاتی و فعالیتی تۉغریسیده مختصر معلوماتلر بار، حضرت علیشېر نوایی بو اثرنی عبدالرحمن جامی وفاتیدن سۉنگ تۉلدیریشلری بیلن تورکی تیلگه ترجمه قیلگن.
عبدالرحمن جامی اثرلریده دینی-تصوفی مضمون، الله نی تنیش و بیلیش بیلن باغلیق حقیقت مجازی یۉل بیلن افاده‌لگن. عبدالرحمن جامی الله‌نی یاروغ نور کۉرینیشیده تصور اېتگن، و اونی گۉزه‌ل محبوب قیافه‌سیده تصویرلگن. اونینگ فکریگه کۉره، الله مینگلب کۉزگوده تورلی قیافه و کۉرینیشده نمایان بۉله‌دی. اولوغ شاعر عبدالرحمن جامی حیات، انسان گۉزه‌للیگی، تویغو و احتراسلریگ تصوفی معنا بېرگن. «تحفة الحرار»(احرارلر اوچون تحفه) اثریده تصوفگه عاید اتمه‌لرینی ایضاح‌لگن.
عبدالرحمن جامی نینگ دین، خصوصاً عرب تیلیگه عاید اثرلری قیته-قیته نشر اېتیلگن، کېین دورلرده هم مدرسه‌لرده درسلیک قوللنمه وظیفه‌سینی اۉته‌گن.
شبهه‌سیز، سلطان حسین دوریده هرات مدنیتی فقط اوشه دورنینگ ایجاد ثمرهسی اېمس، بلکه سامانیلر و باشقه دورلرگه عاید مدنی سېنتیزنی هم اۉزیده مجسم اېتگنلر. او اۉز ایچیگه کۉپلب مسلمان شرق منطقه‌لرینی، خراسان، ماورا‌ءالنهر و خوارزم نینگ مدنی یوتوقلرینی قمرب آله‌دی. بو دورده‌گی ادبیات و صنعت رواجیگه سلماقلی تأثیر کۉرستگن ینه بیر حجت اوشه دورده‌گی ایککی مشهور شخص نینگ دۉستلیگی بۉلگن، ینه تاجک شاعری و عالمی عبدالرحمن جامی و اونینگ اۉقووچیسی دۉستی همده حامیسی اۉزبېک شاعری و دولت اربابی علیشېر نوایی اېدی.
جامی و نوایی نینگ تنیشووی، احتمال نوایی نینگ هراتگه کۉچیشی بیلن باغلیق. دۉستلیک تېز آره‌ده چقور صداقتگه ایلنیب، اولرنی بیر عمرگه باغلیدی. بو ایککی اتاقلی شخص نینگ قلین مناسبتلری اولرنینگ ایجادی همفکرلیگیگه، شونینگدېک، دنیا قره‌شی، ادبیات و صنعتگه بۉلگن نظری همده دولت و حیات بیلن باغلیق مساله‌لر عمومی‌لیگیگه آلیب کېله‌دی.
عبدالرحمن جامی و علیشېر نوایی نینگ اطرافیده شاعرلر،عالملر، تاریخ‌شناسلر، رساملر، خطاطلر، معمارلر تۉپلنگن. جامی و نوایی شعریت، نثر، موسیقه، تصویری صنعت کبی مدنی حیات مساله‌لری محاکمه قیلینه‌دیگن ییریک اوچره‌شوولر، ادبی بحث-مناظره‌لرنینگ تشبث‌کارلری و تشکیلاتچیلری بۉلیشگن.
۱۴۶۸ ییل حاکمیت تېپه‌سیگه حسین بایقرا کېله‌دی، اونینگ وزیری اېتیب عبدالرحمن نورالدین ابن احمد جامی نینگ شاگردی و حامیسی‌گه ایلنیب اولگورگن علیشېر نوایی تعینلنه‌دی. سلطان سرایی ادبی کوچلرینی تارتووچی مرکزی بۉلیب، عبدالرحمن جامی نینگ سرایگه یقینلشووی اونینگ ترجمه حالیده جوده ثمره‌لی اۉرین اېگلله‌یدی.
عبدالرحمن جامی نینگ هرات و سمرقند مدرسه‌لریدن آلگن بیلیمی سرای خذمتی نقطه‌ی نظریدن اونینگ اوچون یخشی استقبال بۉله آلدی، بیراق اوشه دورلرده جامی «نقشبندیه» صوفیلیک مفکوره‌سیگه قیزیقیب قاله‌دی و فعال یخشیلیک قیلیش دولتلری اونده کته تصورات قالدیره‌دی. اۉز اۉرنیده هرات مملکتی نینگ حقیقی پایتختی حسابلنیب، مسلمانلر شهریگه کته تأثیر کۉرسته‌دی.
عبدالرحمن جامی نینگ اېرته ایجادی بو «آلتین زنجیر»(۱۴۷۲) داستانی نینگ بیرینچی قسمی بۉلیب، اونده نقشبندلیک، صوفیلر حقیده‌گی تصورلر نثرده حکایه قیلینه‌دی، دنیاوی شخصیتی اثرلر وزن و قافیه حقیده رساله شعری شکلده‌گی جومباق (۱۵ عصرده جوده مشهور بۉلگن جوده یقین و مراقلی صنعت توری بۉلگن) توزیش بۉییچه «یۉریقنامه» هم موجود. عیناً اوشبو دورده شاعرنینگ ایجادی اسلوبی نینگ اۉزیگه خاص خصوصیتلری نمایان بۉلگن: برچه عنعنوی شعری شکللر اونینگ شعریتیده اۉز عکسینی تاپگن.
۱۴۷۴ ییلدن اونینگ ادبیات شناس صفتیده ایجادینینگ اېنگ گللگن پله‌سی باشلنه‌دی. بونگه ۱۴۷۵ ییل یازیلگن «سرلر دېنگیزی» و «روح یاغدوسی» دینی-تصوفی قصیده‌لری ابتدا بۉلیب، اولردن ایجادکار ابن سینانینگ عقل-ادراککه اساسلنیب نقطه‌ی نظریگه قرمه-قریشلیکنی قیزیل چیزگیلرده افاده‌لنگن. ۱۴۷۶-۱۴۷۸ ییللر آره‌لیغیده او «مقدس درگاهدن دۉستلیک شمالی» ناملی تۉپلمینی توزگن بۉلیب، اوندن صوفیلیک اولیالرنینگ ترجمه‌ی حالی اۉرین آلگن.
۱۴۸۰-۱۴۸۷ ییللر عبدالرحمن جامی نینگ قلمیگه منسوب «یېتتی تاج» دېب ناملنگن داستانلر مجموعی بیرین-کېتین یازیله‌دی. او اۉز ایچیگه باشقه داستانلر قطاریده «سلامان و ابسال»، «یوسف و زلیخا»، همده «لیلی و مجنون»نی هم آلگن-اولرنینگ سېوگی نېگیزیگه شار صوفیلر تعلمیاتینی پایدېوار قیلگن، زېرا اونگه کۉره چینه‌کم الهی سېوگیگه اېریشیش اوچون شهوانی میلنی یېنگیب اۉتیش ضرور. ۱۴۸۱۰۱۴۸۲ ییللر یازیلگن. «عالیجنابلرگه تارتیق» داستانی پند-نصحیت، آشکارلیک شخصیتده‌گی ۲۰ ته مثلدن عبارت. اوشبو مجموعه‌دن، شونینگدېک، «تقوادارلر تشبیه‌ی»(۱۴۸۲-۱۴۸۳) داستانی، «آلتین زنجیر» داستانی نینگ ۲ همده ۳ قسملری «اسکندرنینگ دانالیک کتابی»(۱۴۸۶-۱۴۸۷) هم اۉرین آلگن.
عبدالرحمن جامی ایجادی مېراثی نینگ سۉنگگی ییللری «بهارستان»(۱۴۸۷) داستانی، اوچته لیریک دېۉان(۱۴۷۹-۱۴۹۱) و «موسیقه همده رساله» بیلن باییتیلگن. عبدالرحمن نور الدین ابن احمد جامی ایجادی نینگ انسانپرورلیک یۉنه‌لیشی، ایجادیکارنینگ یوقاری آداب و اخلاقی غایه‌لرنی ترغیب قیلیشی کېینچه‌لیک نه فقط فارسده، بلکه باشقه اسلامی دولتلرده هم ادبیات ینه‌ده رواجلنیشیگه یۉل آچدی. عبدالرحمن جامی نینگ ایجادیگه فارس تیلیده یازیگلن ممتاز شعریت یکون یسه‌دی. دېب حسابلنه‌دی.
۱۵ عصرنینگ ایککینچی یریمیده ادبیات رواجلنیشی نتیجه‌سیده بیر قطار تاریخگه عاید اثرلر (تذکیر) و اۉزبېک همده تاجک ادبیاتی نظریه‌لری یوزه‌گه کېلگن. عبدالرحمن جامی بیر قطار ادبیاتگه عاید رساله‌لر یازگن، جمله‌دن، «قافیه رساله‌سی» قمل الدین حسینی «جومباق رساله‌سی»، سیف بخارای «وزن-عروض» و باشقه لر. شعری سیلنمه‌لریدن عبدالرحمن جامی نینگ «بهارستان» (بهار باغی) و دولتشاه سمرقندی نینگ «تذکرة الشعرا»(شاعرلر سیلنمه‌سی) اثرلری. علیشېر نوایی نینگ اوشبو یۉنه‌لیشیده‌گی شخصی محنتی ثمرهسی نتیجه‌سی اۉرنیده اۉزبېک تیلیده یازیلگن تذکره‌سی بۉلمیش «مجالس النفایس»(اثرلر تۉپلمی) و مهم نظری-تاریخی مساله یاریتیلگن باشقه اثرلرنی ایتیش ممکن.
هرات مدنیتی دایره‌سی یره‌تیلیشیده علم-فن‌نینگ تورلی یۉنه‌لیشلریده‌گی محنتلر ثمرهسی زمین بۉلدی: عبدالرحمن جامی نینگ «عرب گرامتیکه‌سی حقیده رساله»سی اۉزیدن مشهور عرب تیلشناسی ابن الخاجب نینگ «کافیه» اثرلریگه بۉلگن شرحنی کسب اېته‌دی؛ جلال الدین دواونینگ «جلال اخلاقی»، حسین واعظ کاشفی نینگ «محسین اخلاقی». حسین واعظ کاشفی تامانیدن شونینگدېک، «کلیله و دمنه» اثری «کناپوس نورلری»(انور و سهیلی) نامی آستیده توزه‌تیلگن. هرات مدنیتی دایره‌سیده یوزه‌گه کېلگن برچه ایشلرنی بیرمه-بیر سنب اۉتمی، علیشېر نوایی و عبدالرحمن جامی نینگ مادی و معنوی یاردمی آستیده عمومی اېللیک یېتتی تاریخی و علمی-عملی اثرلری یره‌تیلگنلیگینی ایتیب اۉتیش مقصدگه موافق.
عبدالرحمن جامی اۉز دوری نینگ بویوک انسان‌پروری بۉلیب، هنرمند، دهقان، صنعت نماینده‌سی کبی عادی انسانلرنینگ محبتینی حمایه‌چی، استاذ و چینه‌کم دۉست اۉرنیده قازان آلگن. او حیاتلیگیده‌گی زمانداشلری و تېموریلر اولادی وکیللری آره‌سیده تنیلگن. اونینگ «سلطان حسین حکمرانلیگی شاعرلرنینگ یۉل باشچیلیک و رهبرلیک» آبروسی شوقدر بویوک اېدی که، اۉرته آسیا، خراسان، ایران قفقاز آرتی، تورکیه و هندوستانده هم مشهور بۉلیب حتی اۉز دوری نینگ اېنگ ییریک شخصی، اېنگ بویوک شاعری و استادی، نورانیسی و مربیی سی دېب حسابلگن. بیراق، شونگه قرمی بویوک شاعر اۉزیگه و یشش طرزیگه نسبتاً جوده طلبچن، کونده‌لیک یشش طرزی زراعتچی و هنرمندلیک کبی جوده آدم بۉلگن. شاعرنینگ زمانداشلری اثرلریده جامی نینگ حیاتی، قهرمانلیکلری بیلن باغلیق کۉپلب اۉزیگه خاص حکایه‌لر بار. اولرنینگ مضمونیدن شاعر اۉته ساده، دانا، بۉلگنلیگی یقال نمایان بۉله‌دی.
عبدالرحمن جامی نینگ حیاتلیگیده عامه اعترافینی قازانگن، جمعیت، علم-فن، فلسفه، صنعت، شاعرانه سۉزلش مهارتی‌ده با آبرو انسان بۉلگن. بولرنینگ برچه‌سیگه بویوک جامی نامینی اثرلرده مهرلب قۉیه‌دیگن اونینگ عموم انسانی و شاعرانه مېراثی سبب بۉلگن بۉلیب، مهارتی قرشی‌سیده نه فقط شرق نینگ معرفت‌پرور دانالری بلکه شرقی دولتلرنینگ مغرور حکمدارلری همده باش اېگگن.
فارس شعریتیده‌گی اېنگ ثمره‌لی مولفلریدن بیری مولانا عبدالرحمن جامی اۉزیدن سۉنگ بویوک شعری مېراث قالدیردی. ا. «هفت اورینگ»(یېتتی تخت) ناملی رمانتیک و تصوفی-فلسفی داستانلر تۉپلمینی یازدی. عنعنوی غزللر، رباعی، شعری بندلردن عبارت اوچته دېۉان توزگن. دېوانلر ایجادکارنینگ حیاتی باسقیچلریگه کۉره اجره‌تیلگن و علیشېر نوایی نینگ تکلیفیگه کۉره اوچته دېوان امیر حسرو دهلوی نینگ نمونه‌سیگه کۉره ناملنگن. «یاشلیک نینگ بیرینچی قسمی»، «شاده آره‌سیده‌گی اۉرتچه مرجان»، «حیات خاتمه‌سی» جامی نینگ اېنگ ییریک شاعرانه اثری «هفت اورنگ»(یېتتی تخت) حسابلنه‌دی. او داستان مجموعه‌لریدن عبارت یېتتی قسمدن عبارت:
- «عالیجنابلرگه تارتیق» (۱۴۸۱-۱۴۸۲)؛
- «تقوادارلرگه تشبیه» (۱۴۸۲-۱۴۸۳)؛
- «یوسف و زلیخا» (۱۴۸۵)؛
- «لیلی و مجنون» (۱۴۸۵ ییل یکونلنگن)؛
- «اسکندرنینگ دانشمدلیک کتابی» (۱۴۸۵)؛
- «آلتین زنجیز» (اونینگ اوچینچی قسمی مولف حیاتی نینگ هر خیل دورلریدن تشکیل تاپگن)؛
- «سلیمان و ابسال» (۱۴۸۰-۱۴۸۱)؛
عبدالرحمن جامی ایجادی مېراثی دردانه‌سی (نه فقط اوشبو داستان و ۱۵ عصر شعریتینی، بلکه بوتون تاجک-فارس ادبیاتینی بوتونلی) سره‌سیگه (سلیمان و ابسال) داستانی کیریتیلسه مبالغه بۉلمیدی. مذکور داستان منه بېش عصر که، شعریت شنونده‌لری رمانتیک روایتلرنینگ هوسکارلر و حکمتلی شعریت نینگ نازک اخلاصمندلری دقت مرکزیدن چېتلشمگن. او چقور شعری شکلده‌گی قدیمی داستان طرحیگه اېگه ایلک مهم بدیعی اثرگینه بۉیب قالمی، شاعرنینگ یېتوک دوریده‌گی ادبی، فلسفی، اجتماعی-سیاسی قره‌شلرینی اۉز ایچیگه آلگن داستان هم دیر. عبدالرحمن جامی ۱۴۷۲ ییل حج سفریگه باره‌دی. بو سفر وقتیده اولوغ شاعر نیشاپور، سبزوار، بسطام، دامغون، قزوین، همدان، کربلا، بغداد، دمشق، حلب، تبریز کبی بیر قنچه شهرلرده بۉله‌دی.
اونینگ شخصی مکتوبلریدن معلوم بۉلیشیچه، یقین دۉستی خواجه احرار ولی تکلیفی بیلن تاشکندده هم بۉلگن اولوغ مزارینی هم زیارت قیلگن.
عبدالرحمن جامی کته یېر اېگه‌سی بۉلگن. عبدالرحمن جامی علیشېر نوایی بیلن بیرینچی مراتبه ابو سید حکمرانلیگی دوریده خیابان موضوع‌سیده همه قطاری کۉریشگن. شونده عبدالرحمن جامی اونگه اۉزینی بیرینچی رساله‌سینی تقدیم قیلگن. ۱۴۷۶-۱۴۷۷ ییللرده علیشېر نوایی هم عبدالرحمن جامینی اۉزیگه پیر دېب تنیدی. گرچه جامی نینگ نواییدن یاشی انچه اولوغ رسماً پیر حسابلنسه هم، ماهیتاً اولر چین دۉست و همکار بۉلگنلر. عبدالرحمن جامی اۉزی نینگ «نفحات الانس»، «بهارستان» و باشقه بیر قنچه اثرلریده علیشېر نوایی‌نی، علیشېر نوایی هم اۉز اثرلری «خمسة المتحیرین»، «مجالس النفایس» و باشقه اثرلریده عبدالرحمن جامینی حرمت بیلن تیلگه آله‌دی. اولوغ شاعر عبدالرحمن جامی ۱۴۹۲ ییل ۸ نومبرده هراتده وفات اېتگن.
عبدالرحمن جامی «نفحات الانس»(عزیزلر نفسی) «رساله موسیقی»(موسیقه رساله‌سی) «رساله معما» (معما رساله‌سی) کبی اۉندن آرتیق اثرینی حضرت علیشېر نوایی مصلحتی بیلن یازگن.
عبدالرحمن جامی نینگ «سلیمان و ابسال» اثری اۉتگن یوز ییللیک غربی اروپاده هم جوده مشهور بۉلگن ۱۸۵۶ ییل داستان مشهور شاعر عمر خیام تۉرتلیکلرینی ترجمه قیلگن مشهور ترجمان فیتسجیرلد (۱۸۰۹-۱۸۸۳) تامانیدن انگلیس تیلیده شعری قافیه‌ده ترجمه قیلنگن. «سلیمان و ابسال» فرانسوی تیلیگه داستان کۉرینیشیده اوگست بیریکته تامانیدن ترجمه قیلنگن و ۱۹۲۷ ییل پریج شهریده نشردن چیققن.
عبدالرحمن جامی نینگ «سلیمان و ابسال» داستانی روس تیلیگه ایلک بار ساوت شرقشناسی کانستنتیج چیکین تامانیدن ترجمه قیلینگن و ۱۹۳۵ ییل خلق ارا ایران صنعتی و باستانشناسلیک کنگرهسیگه چیقریلگن.
