بیرینچی بۉلیم
میرزا اولوغ بېک (1394-1449)
اولوغ بېک 1394 ییلی‌نینگ مارچ آییده ایران‌نینگ غربی‌ده‌گی سلطانیه شهریده، باباسی تېمورنینگ حربی یوریشی پیتیده توغیلدی. او شاهرخ میرزانینگ تونغیچ اۉغلی بۉلیب، اونگه محمد تره‌غای اسمی بېریلگن، لېکن باله‌لیگیده او اولوغ بېک دېب اتله باشلب، بواسم کېیینچه‌لیک اونینگ اساسی اسمی بۉلیب قالدی.
اولوغ بېکنینگ باله‌لیک ییللری باباسی تېمورنینگ حربی یوریشلردیده اۉتدی. 1405 ییل ختای(حاضرگی چین)گه قیلینه‌یاتگن یوریش باشیده تېمور وفات اېتگچ، ایکّی ییل دوامیده اونینگ اولادلری اۉرته‌سیده تخت اوچون کورش دوام اېتدی و بو کورشده تېمورنینگ کېنجه اۉغلی شاهرخ‌نینگ قۉلی بلند کېلدی. لیکن شاهرخ اۉزیگه پایتخت قیلیب هرات‌نی تنلب، ماورالنهر پایتختی سمرقندنی اېسه اۉغلی اولوغ بېک‌که تاپشیردی. شونده‌ی بۉلسه هم شاهرخ ایران و توران‌نینگ یگانه خاقانی دېب حسابلنردی.
شاهرخ تونغیچ اۉغلی اولوغ بېک‌نی 1411 ییلی ماورالنهر و تورکستان‌نینگ حاکمی اېتیب تعینله‌دی. اولوغ بېک 17 یاشیده حاکم بۉلیب، باباسیدن فرقلی اۉله‌راق حربی یوریشلر بیلن قیزیقمس، کۉپراق علم- فن‌گه مایل اېدی. افسوس که، اولوغ بېکنینگ باشلنغیچ معلوماتی و مربی همده استاذلری حقیده انیق معلومات سقلنمه‌گن. اولوغ بېک باله‌لیک ییلریده بی‌بی‌سی سرای مُلک خانم تربیه‌سیده بۉلگن. البته بیز بوعیال اۉزی‌نینگ سېویملی نبیره‌سی اۉقوو- یازوونی اۉرگتکنی همده تاریخی موضوعده‌گی حکایه و اېرتکلرنی سۉیلب بېرگنلیگنی تخمین قیلیشیمیز ممکن. 1405- 1411 ییللریده امیر شاه ملیک یاش میرزانینگ آته‌بېگی بۉلگن. لیکن او اولوغ بېک‌که اساساً حربی و سیاسی تربیه بېره‌آلیشی ممکن اېدی.
اولوغ بېکنینگ استاذلریدن بیری منجم مولانا احمد بۉلگنلیگی‌نی تخمین قیلیش ممکن، چونکه بو کیشی تېمورنینگ سرایده‌گی اېنگ یېریک عالملریدن بۉلیب، سرایلرنینگ کېله‌جکی ایکّی یوز ییللیک تقویملری جدوللرینی توزآلگن. لېکن اولوغ بېکنینگ اۉزی کېیینچه‌لیک اساسی اثری بۉلمیش «زیج»یده فقط قاضی‌زاده رومی‌نی «استادیم» دېب اته‌یدی. حقیقتدن هم قاضی‌زاده 1360ییللرده توغیلگن بۉلیب، 20-25 یاشلریده، یعنی اولوغ بېک توغیلمسیدن تېمورنینگ صفیگه اۉته‌دی. نتیجه‌ده اولوغ بېک عمرینی‌نینگ ایلک دوریده‌گی مولانا احمد و قاضی‌زاده رومی کبی ستاره‌شناسلیک و ریاضی بیلیمی تاثیریده اولغه‌یه‌دی. شو سببلی اونینگ حیاتیده انیق فنلر مهم اهمیت کسب اېته‌دی.
اولوغ بېک ییگیرمه یاشلریده اۉز دوری‌نینگ یېریک عالملریدن بۉلیب، اونینگ حاکملیگی دوریده‌گی مهم ینگیلیکلر بوتون اۉرته عصر مدنیتی تاریخیده اولکن اهمیت کسب اېتدی. اولوغ بېکنینگ خادمی بۉلمیش غیاث‌الدین جمشید کاشانی 1417 ییل سمرقنددن کاشانگه آته‌سیگه یازگن مکتوبیده اولوغ بېکنینگ فعالیتی و بیلیمدانلیگی‌نی قوییده‌گیچه تعریفله‌یدی: «الله‌گه و اونینگ نعمتلریگه شکرانه‌لر بولسون کیم، یېتّی اقلیم‌نینگ فرمان‌برداری، اسلام پادشاهی (یعنی اولوغ بېک – A.A) َدانشمند کیشی‌دیرلر. مېن بو نرسه‌نی آداب رسمی یوزه‌سیدن ایته‌یاتگنیم یۉق. حقیقت شوکه، اولا او کیشی قرآن کریم‌نینگ اکثریت قسمینی یاد دن بیله‌دیلر. تفسیرلرنی و مفسرلرنینگ هر بیر آیت حقیده‌گی سۉزلرینی عقللده سقلیدیلر و یاددن بیله‌دیلر و عربچه‌ده غایت یخشی یازه‌دیلر. شونینگدېک، او کیشی فقه‌دن انچه خبردارلر، منطق معنالری‌نینگ بیان و اصوللریدن هم خبردارلر.
او کیشی ریاضیات فن‌نینگ برچه ترماقلرینی مکمل اېگه‌له‌گن و شونده‌ی ایجادی مهارت کۉرستگنللرکه، کونلردن بیرکون آتده کېته‌یاتیب، 818 ییل رجب آیی نینگ اۉنینچی و اۉن‌بېشینچی کونلری آره‌سیده (میلادی 1415ییل 15- 20 سپتمبر) دوشنبه کونی ییل موسومی‌نینگ قیسی کونیگه مناسب انیقلش‌نی ایته‌دیلر. شونگه کۉره آتده کېته‌یاتیب، خیالی حساب بیلن قویاش‌نینگ تقویمی اوشه کونی بیر درجه و ایکّی دقیق اېکنلیکینی تاپدیلر. کېیین آت‌دن توشگچ، حساب تۉغیرلیگینی بو بنده بېچاره‌دن (کاشانیدن – اَ.اَ) سۉره‌ب، انیقلب آلدیلر.
