آق سرای
آق سرای، شهرسبز (صاحبقِران امیر تېمور توغیلگن جایی)نینگ اساسی دقتگه سزاوار جایی و مرواریدی دیر. تېمورنینگ اوشبو اولوغوار معماری یادگارلیگینینگ قوریلیش تاریخی ۱۳۸۰ ییلده باشنلیب ۱۳۸۶ ییلده توگه‌گن، اما اونینگ بېزهش ایشلری ۱۴۰۴ ییلگچه دوام اېتگن. اوشبو محتشم سرای، امیر تېمورنینگ آنهسی تکینه‌خاتون خاطرهسیگه بغیشلب برپا اېتیلگن. یادگارلیکنینگ فقط بیر قسمی بیزنینگ دوریمیزگچه یېتیب کېلگن.
سرای قوریلیشیده خوارزم، ایران و باشقه مملکتلرنینگ تنیقلی هنرمندلریدن ایش آلینگن. مثلا، گمبذلرینی بېزهشده تاش کېسووچی اوستا محمد یوسف تبریزینینگ نامی ایکّی مرته تکرارلنهدی. ۲۰ ییل دوامیده قوریلگن و حاضرده خراب احوالده بۉلگن نایاب معمارچیلیک دُردانهسی بوگونگی کونده هم اۉزینینگ حشمتی و اولوغوارلیگی بیلن شهر مهمانلرینی حیرتگه سالهدی. بنا دستلب ۷۳ متر بلندلیکده بۉلگن. سرای تامینینگ تېپهسیده جایلشگن کیچیک حوضدهگی سوو قۉرغاشین قوورچهلر بۉیلب تختهلیک آستانهدن اۉتیب، شَرشَره حاصل قیلیب یېرگه توشر اېدی. سرایده، سوونی تازهلش، هوا المشوونی، یاروغلیک و سایه جایلرنینگ یاروتیش مسلهلری حل قیلینیشینی اۉز ایچیگه آلگن بدیعی معماری یېچیم ایشلب چیقیلگن اېدی.
آق سرای پایدېوارینینگ قوریلیشیده آلتین قومدن فایدهلنگن. پایدېوار، یېر سطحیدن چوقورلیگده جایلشگن بۉلیب بنانینگ مستحکملیگی و نملیککه قرشیلیگیگه مۉلجللنگن مرکب اصوللرینی اۉز ایچیگه آلووچی بیر نېچه قووتلردن عبارت اېدی. آق سرای دېوارلرینینگ رنگ طرحی، تاریخی فلسفی و دینی موضوعلرینی اۉزیده مجسم اېتگن، کوفی یازوولری، زینتلی بېزهکلر، (گره) اسلوبیده تلقین قیلینگن اسلامی نقشهلر، بناگه اولوغوار و سحرلی معنی بېریلگن. یېتّی خیل رنگدهگی طبیعی نقشلر بیلن بېزهتیلگن پایدېوارده «امیر، اللهنینگ یېردهگی سایهسی» دېگن معنادهگی یازوولر موجود. آلد گمبذنینگ آلد تامانیده چۉزیلگن آلتی بورچک شکلده، «عدالت دولتنینگ اساسی و حکمدارلر شعاری» دېگن برچه یازوو آلتی مرته تکرارلنگن. آق سراینینگ چۉزیلگن آلد قناتیده، عربچه کوفی اسلوبیده «اگر بیزنینگ بویوکلیگیمیزگه شبهه قیلسنگیز، بیز قورگن قصرلرگه قرهنگ»، «عقل – ادراک اۉزینینگ حرکتلریگه، جاهللیک اېسه اۉزینینگ آرزولری و امیدلریگه اساسلنهدی» دېگن حکمتلی سۉزلر یازیلگن.
بابر یازگنیدېک، سراینینگ اۉرتهسیده حوض بار اېدی، اونینگ قرشیسیده مهمانلرنی قبول قیلیش اوچون گمبذلی تالار، دنیاده مصلحتچیلر اوچون کیچکینه خانه، حویلیده حشمتلی عیانلر، سرای ایچیده اېسه حرم و امیرنینگ قرارگاهی جایلشگن. سرای قبولخانه‌سینینگ کیریش آرقهسیده شېر و قویاش، شونینگدېک اوچته حلقه شکلدهگی تېمور دولتلرینینگ رمزی تصویرلنگن. ایچکریده و یان تامانلریده، گمبذلر، بورچکلردهگی منارلرده اېسه، خشتدن یسلگن قلقان شکلیدهگی جُمجُمهدار نقشلر بار. بو نقشلر، سیللیقلنگن خشت و کۉرگزمه یسلیب، فیروزه رنگگه بۉیلگن. اولر بیرگهلیکده، قدیمگی صوفیلر یازوولرینینگ آچ کۉک رنگلی معمارلی هنرلر یرهتهدی.
آی نوریده سرای نمادی و گمبذلری رنگلری اۉزیگریب توریش سببلی، آق سرای اۉزینینگ شوندهی افسانوی نامینی آلگن. ۱۷۰۷ ییلده بخارا خانی عبیدالله‌خان سرایده یشگن و بو اوشه پیتده آلدینگی بلندطاق حلی ویران بۉلمه‌گن دېب اۉیلشگه اساس بۉلهدی.
۷۵-۱۹۷۳ ییللرده، آق سرایده باستانشناسلیک تدقیقاتلری، ۹۶-۱۹۹۴ ییللرده اېسه، قیته قوریش ایشلری ایلگری آلیب باریلدی. ۲۰۰۲ ییلده یونسکو حامیلیگیده شهرسبز شهرینینگ ۲۷۰۰ ییللیگینی نشانلش مناسبتی بیلن سرای قسماً قیته تیکلندی.
