هرات جامع مسجدی، بو گۉزل و تاریخی شهرده‌گی اېنگ قدیمگی مسجد بۉلیب، سلطان غیاث‌الدین غوری تامانیدن ۵۹۷- ییل لایحه‌لشتیریلگن. بیراق، اونینگ یکونلشیگه موفق بۉله‌آلمه‌گن. سلطان غیاث‌الدین غوری‌نینگ جسدی میلادی ۱۲۰۲ ییل مسجدنینگ شمالی ایوانی آرقه‌سیده ینگی گنبد آستیگه دفن اېتیلگن. بو مسجد کۉپ مرته قیته تیکلنگن یا توزه‌تیلگن. قیته قوریش‌نینگ اېنگ کتّه و کېنگ قمراولیسی تېموریلر دوری‌نینگ آلتین چاغیده عملگه آشیریلگن.
اوشبو مسجددن فقطگینه غوریلر دوریگه عاید بیر قسمی جنوبی کیریش اېشیگیده سقلنیب قالگن. غوریلر دوریگه عاید بېزه‌کلر کېینچه‌لیک، تېموریلر دوری‌نینگ بېزه‌ک ایشلری اسلوبی بیلن بېزه‌تیلگن. تېموریلر، مسجدنی تېموری اسلوبلری اساسیده بېزه‌تگن اېدیلر. اوشبو قدیمگی بېزه‌کلر ۱۹۶۴ ییلده متخصصلر تامانیدن تاپیلگن. بیراق، وقت اۉتیشی بیلن تېموریلرنینگ اسلوبی بیلن بېزه‌تیلگن کۉپ ایشلر یۉق بۉلگن. بو صنعت ایشلری‌نینگ بیر قسمی قویاش ۱۳۲۲- ییلده عملگه آشیریلگن.
تیموریلر دوریده پایتخت هرات‌ده جایلشگن اېدی. تېموریلر، صنعتچلر، معمارلر، فیلسوفلر و شاعرلرنی اۉز سراییگه جلب اېتیب، مدنی حرکتلرگه یېتکچیلیک قیلگنلر. اوشبو دور، هرات تاریخی‌نینگ اېنگ یارقین دورلریدن بیری حسابلنه‌دی. شاهرخ میرزا و اونینگ تورموش اۉرتاغی گوهرشاد بېگم تېموریلر دوری‌نینگ ایلک یېتکچیلریدن بۉلیشگن. اینیقسه سلطان حسین بایقرا دورینی، تیموریلر آلتین چاغی‌نینگ چوقوسی دېسک مبالغه قیلمه‌گن بۉله‌میز.
مسجد بناسی اسلامدن اولگی دورگه عاید بیر آلاو ته‌پیناغی‌نینگ اۉرنیده قوریلگن. ایلک مرته آلاو ته‌پیناغی اۉرنیگه کیچیک و یاغاچدن یسلگن بیر مسجد بنا اېتیلدی. بو مسجد هجری ۵۱۴- ییل چقماق اوریشی نتیجه‌سیده یانیب کېتگن و جدی شکستلنگن. بیراق، مذکور مسجد خواجه محمد تاکی‌نینگ تشبثی و خلق‌نینگ یاردمی بیلن تعمیرلنگن.
چمه‌سی ایکّی عصر اۉتیب شیخ‌السلام فخرالدین رازی‌نینگ مصلحتیگه بناً سلطان غیاث‌الدین غوری‌نینگ فرمانی آستیده حاضرگی حالتیده پیشیق خشت، بېزه‌کلر و فیروزه رنگلی کوشینلردن فایده‌لنیب قیته‌دن قوریلدی. یعنی سلطان غیاث‌الدین محمد مسجد قوریلیشینی دوام اېتتیریش مسوولیتنی اۉز ذمه‌سیگه آله‌دی. شو دورده غیاثیه مدرسه‌سی، جمعه‌مسجدنینگ شمالی قسمیده قوریلگن. سلطان وفات اېتگچ، اونینگ اۉغلی سلطان محمود آته‌سی‌نینگ باشله‌گن، اما یکونلمه‌گن ایریم ایشلرنی توگتدی. کېین اېسه تېموریلر دوریده مسجدنینگ بېزه‌کلری و کوشینلری ینه- ده بایتیلدی و مسجد تېموریلر معمارچیلیگی اسلوبیده قیته‌دن شکلنتیریلدی.
هرات تاریخی آبده‌لری باشقرمه‌سی‌نینگ باشلیغی، ایام‌الدین اجمل‌نینگ سۉزلریگه کوره؛ بو تاریخی مسجد ۴۶ کوادرات متردن آرتیق میدانده قوریلگن بۉلیب، ۴۶۰ گنبد، ۱۳۰ رواق، ۴۴۴ فیل پایه، ۱۲ گلدسته، تۉرت ایوان، ۴ اېشیک، ۳ته حولی (سراچه)، بیرته تاش منبر، کتابخانه (تۉرت مینگدن آرتیق کتاب بیلن)، حوضلی وضوخانه، تۉرته ییریک کتیبه قرانکریم آیتلری، عارفلرنینگ تصوفی شعرلری و مشهور شاعرلرنینگ اثرلری بیلن بېزه‌تیلگن.
اجمل جنابلری، مسجدنینگ گلدسته‌لری (مناره‌لر) اذان سېسنی خلق‌قه یېتکزیش مقصدیده قوریلگن دیر اولرنینگ یوکسکلیگی ۱۷ متردن 36 مترگچه، دیامتر (قطر) اېسه ۷ دن ۱۰ مترگچه بۉلگن. هر بیر مناره تېپه‌سیده ۸ ته رواق موجود بۉلیب، اولرنینگ تاملری فیروزه رنگلی کوشینلر بیلن بیزه‌تیلگن دېب ایته‌دی. اونینگ قۉشیمچه قیلیشیچه، بو مسجد اسلامدن آلدین هم شو جایده عبادت‌خانه صفتیده موجود بۉلگن. هرات شهری‌نینگ بو اولکن جامع مسجدی، اۉرنیده اسلامدن آلدین هم ته‌پیناق بار بۉلگن. شو سببدن اونینگ تاریخی اوچ مینگ ییل اولگه باریب تاقیله‌دی، دوب ایتیلماقده.
هجری ۲۹- ییلده، اسلام دینی خراسان و هرات‌گه ترقه‌لگن پیتیده بو یاغاچ عبادت‌خانه اولگی معبد بۉلیشیگه قره‌مه‌ی، مسلمانلرنینگ باش اوره‌دیگن مسجدیگه ایلنتیریلگن. بو بنا هجری ۴۱۴ ییلگچه مسجد بۉلیب قالگن. بو مسجدده اسلام دنیاسی‌نینگ کۉپلب بویوک شخصیتلری درس بېرگن. اولردن اېنگ مشهورلری خواجه عبدالله انصاری و خواجه محمد تاکی بۉلگنلری تیلگه آلینه‌دی.
هرات تاریخی آبده‌لر باشقرمه‌سی نینگ باشلیغی، هرات‌نینگ بویوک جامع مسجدی تاریخ دوامیده کۉپلب یخشی و یامان واقعه‌لرنی باشدن کېچیرگن. مثال اوچون بو تاریخی بنا ایریم اوریشلر و باسقینلرده ویران بۉلگن. کېینچه‌لیک، عالی حضرت شاهرخ میرزا دوریده، اونینگ فرمانی بیلن ینه قیته تعمیرلندی. سۉنگره هجری ۳۰۴، امیر علیشیر نوایی تامانیدن بو مسجد ینه – ده پیشیق طرزده تعمیرلنیب، رنگ – مه رنگ کوشینلر بیلن بېزه‌تیلدی.
چونکه تېموریلر دوریده معمارلیک صنعتی نهایتده رونق تاپگن و اوجیده بۉلگن؛ شو سبب بو اولکن مسجد انشاتلر کبی عجایب طرزده نقش و بېزه‌کلر بیلن بیزه‌تیلگن اېدی.
بیراق، هرات‌ده ناتینچلیک یوز بېریب، اوشبو بنا ینه بیر بار جدی زیان کۉرگن. کېینگی دور حکومتلریده هم دقت مرکزیده بۉلیب، قیته تیکلش ایشلری آلیب باریلگن. تاسف بیلن ایتیشیمیز کېره‌ک که هیچ قچان تۉغری شکلیده تمام بۉلگنی یۉق. حاضرگچه بیر قنچه مهندسلر، کوشین استادلری و خطاطلر بو مقدس بنانی نظارت قیلماقده‌لر. شو موضوعلر نظرده توتیلگن حالده هراتلیکلر آره‌سیده بیر مشهور روایت بار. اولر شونده‌ی فکرلشه‌دیلر: هرات جامع مسجدی‌نینگ ایشی هیچ قچان توگمه‌یدی. بۉلدی یو، بیر کون تمام بۉلسه اوکون قیامت قایم بۉله‌دی.
حاضرگی کونده جامع مسجدی‌نینگ کیریش اېشیگی باغلنگن. مجسد طبیعی آفتلر جمله‌دن یامغیر، قار، بورانلر و موزدن آمان قالیشی اوچون تېپه قسمی تېمر بیلن قاپله‌نیب احاطه اېتیلگن.
کۉریشگه ارزیگولیک یېرلر، مهم تاریخی کتابلرنی بو یېرده کۉریش ممکن، اولردن نمونه‌لرنی کۉریشنی مقصدگه موافق کۉردیک.
– ملک غیاث‌الدین دوریگه عاید تاریخی (دیگ هفت جوش)
– غوریلر دوریگه عاید فیروزه رنگلی تاق بیتیک (کتبیه‌سی)
– غوریلر دوریگه عاید گچلی بیتیکلر
– تېموریلر دوریده‌گی تاش بیتیکلر
– استاد محمدعلی عطار هروی آتیده‌گی رسملر گالریه‌سی
– سلطان غیاث‌الدین غوری و ملک معزالدین کرت‌نینگ مقبره‌لری
هرات‌ده یشه‌مه‌یدگن آدملر اوچون هم, هرات جامع مسجدی نه‌فقط دینی جاذبه دیر؛ بلکه باشقه کۉپلب مدنی و معماری جهتلردن هم اۉز اونومیگه اېگه. هر کیم که بو مسجدنی بیرینچی مرته کۉرسه، بیر قره‌شده یاق اونینگ اولوغوارلیگی و معمارچیلگیدن حیرتگه توشه‌دی. رنگ‌مه – رنگ نقشلر، یېتّی رنگلی موزایکلی کوشینلر، ایوانلر و کوشینکارلیک بیلن بېزه‌تیلگن مناره‌لر، نه فقط مهمانلر بلکه، هرات ملتی اوچون هم دایما قیزیقرلی و جوده مفتون کار کۉرینه‌دی.
