خواجه احمد یسوی مقبرهسی
خواجه احمدیسوی مقبرهسی قزاقستاننینگ جنوبی قزاقستان ولایتی تورکستان شهریده جایلشگن شاعر و واعظ خواجه احمدیسوی قبری اوستیدهگی مقبره. بو حضرت سلطان (سلطان بزرگ-سلطان مقدس) تاریخی-مدنی قۉریقخانهسی حدودیدهگی مرکزی بنا منطقهدهگی مسلمانلرنینگ اساسی زیارتگاهلریدن بیریدیر.
زمانوی مقبره منطقه مسلمانلری آرهسیده کتّه نفوذگه اېگه بۉلگن، اۉرته آسیاده اسلام دینیگه کتّه تأثیر کۉرستگن صوفی شاعر خواجه احمدیسوی دفن اېتیلگن جایده قوریلگن. او ۱۱۶۶(۶۷) ییلده وفات اېتگن و کېیینچهلیک بوتون دنیا مسلمانلرینینگ عاموی زیارتگاهیگه ایلنگن کیچیک مقبرهگه کتّه حرمت بیلن دفن اېتیلگن. حاضرگی مقبره امیر تېمورنینگ بویوروغی بیلن وفاتیدن ۲۳۳ ییل اۉتیب بنیاد اېتیلگن.
کۉپ سانلی جنگلرده بویوک سرکرده امیر تېمور آلتین اۉردهنی ویران قیلیب، اونینگ پایتختی سرای-بېرکه شهریگه اۉت قۉیهدی. بو غلبه شرفیگه تېمور اۉشه پیتده کېلیب انچه ویرانهگه ایلنگن خواجه احمدیسوینینگ اېسکی مقبرهسی اۉرنیده ینگی، محتشم یادگارلیک مجموعهسینی قوریشگه قرار قیله‌دی. بو قرارده تېمور هم دینی اعتقاد، هم سیاسی مقصدلرنی باشقرگن. محترم بیر کیشینینگ قبریگه مقبره اۉرنتیش بیلن او اۉز قدرتینی مستحکملهدی، دشت کۉچمنچیلر آرهسیده آبرو و اعتبارینی مستحکملهدی. بعضی تاریخچیلرنینگ فکریچه، تېمور اۉزی بۉلهجک مقبره لایحهسینی توزیشگه شخصاً اشتراک اېتگن و اونی قورووچیلرگه کۉرستمهلر بېرگن.
قدیمگی افسانهده ایتیلیشیچه، تېمورنینگ بویوروغی بیلن خواجه احمدیسوی قبری اوستیده مسجد قوریلیشی باشلنگن. دېوارلرنی قوریشگه بۉلگن برچه اورینیشلر موفقیتسیزلیککه اوچرهیدی، کوچلی بۉران اولرنی ویران قیلدی، باشقه روایتگه کۉره، همه نرسهنی ویران قیلگن یاشلی بوقه پیدا بۉلدی. تېمور توشیده کۉرینگن بیر اولیا اول اولیا آریستون باب قبری اوستیگه، سۉنگره خواجه احمدیسوی قبری اوستیگه مقبره قوریش ضرورلیگینی ایتهدی. شونینگ اوچون زیارتچیلر دستلب آریستون باب مقبرهسینی، کېیین خواجه احمدیسوی مقبرهسینی زیارت قیلهدیلر.
تېمورنینگ اۉزی بنانی اساسی اۉلچملرینی انیقلهگن، خصوصاً کتّه گمبذنینگ دیمتری ۳۰ گز (اوزونلیک بیرلیگی ۶،۶۰ سانتیمترگه تېنگ) بۉلیشی کېرهک اېدی. اوشبو مادل(گیوز) بنانینگ برچه باشقه قسملرینینگ اۉلچملرینی انیقلهدی. تېمورنینگ فرمانیده بنانینگ بعضی تزئینی جزئیاتلر و اونینگ ایچکی بېزهگی بۉییچه توصیهلر هم بار اېدی.
۱۳۸۵ ییلده تېمورنینگ بویوروغی بیلن اونینگ قبری اۉرنیده یسوی طرفدارلری بۉلگن صوفیلر خانقاهی تشکیل اېتیلگن، بیراق ۱۴۰۵ ییلده اونینگ وفاتیدن سۉنگ قوریلیشنی یکونلش تۉختهتیلگن. کېیینچهلیک، تورکستان بخارا خانلری تامانیدن باسیب آلینگندن سۉنگ، تورکستان قۉقند خانلیگی ترکیبیگه کیرگنیدن سۉنگ، کیریش ایشیک اوستیده نیزهلنگن بۉشلیقلر قوریلگن.
بو بنانی قوریشده فارس معمارلری تېموریلر سلطنتینینگ پایتختی سمرقند قوریلیشیده هم قۉللنیلگن بیر قنچه ینگی معماری و قوریشلیش یېچیملریدن فایدهلنگنلر. بوگونگی کونده مقبره اۉشه دورنینگ اېنگ مهم و یخشی سقلنیب قالگن بنالردن بیری دیر.
حضرت سلطان یادگارلیک مجموعهسی خواجه احمدیسوی مقبرهسیدن تشقری تورلی یېرلرده بنیاد اېتیلگن باشقه کۉپلب بنالر خصوصاً، اۉرته عصر حمامی (مانشه) یسوی، ۶۳ یاشگه تۉلگنیدن کېیین یشهگن خلوت (هجره)، تېمورنینگ نېبرهسی، سلطان رسول‌الله‌نینگ قیزی رامالاو مقبرهسی کیرهدی. قزاق خانی یسوی مقبرهسی، شیلدیخان و باشقه قدیمی یادگارلیکلر، جملهدن قومشیک-آته ملاحظه یوریتیش اوچون معجزوی طرزده سقلنیب قالگن یېر آستی اویی. عموماً آلگنده، بوتون بنالر مجموعهسی بعضاً تاریخی و مدنی قۉریقخانه دېب اتلهدی.
یسوی مقبرهسی تۉرته بورچکلر شکلدهگی اولکن بنادن (۵، ۶۵×۵،۴۶ متر) اېشیک اوستیدهگی و گمبذلردن عبارت. اېشیک اوسیتدهگی سرتاق بلندلیگی ۵،۳۵ متر، باش گمبذنینگ بلندلیگی ۴۴ متر، دیمتری ۲۲ متر. باشقه دېوارلرنینگ قلینلیگی دېیرلی ۲ متر، مرکزی تالارنینگ دېوارلری ۳ متر. بنا اولکن کیریش سرتاق و کۉپلب گمبذلرگه اېگه. مرکزی تالار اطرافیده ۳۵ دن آرتیق اویلر موجود. مقبره اېشیگی فیل سویهگی و یاغاچگه چیرایلی اۉیمهکارلیک نقشهلری بیلن بېزهتیلگن.
مقبرهده اۉرته آسیادهگی اېنگ یېریک خشتلی گمبذلردن بیری جایشلگن. گمبذ تورکلر اوچون بیرلیک و مهماندۉستلیک رمزی بۉلگن. شونینگ اوچون گمبذنینگ کتّهلیگی و کۉرینیشیگه علحیده اعتبار بېریلگن. سرای و عبادتخانهلر مجموعهسی تېموریلر دوریده قوریلگن اېنگ یېریکلردن بیریدیر. بناگه کیرهویشلر تېپهسیده: «بو تبرک مسکن حکمدار، الله سویوکلی، بویوک امیر تېمورنینگ بویوروغی بیلن قوریلگن… الله تعالی اونینگ امرلرینی عصرلرگه اوزیتیرسین!» دېب یخشی سقلنیب قالگن یازوو اۉرنتیلگن.
اولیانینگ قبر تاشینی تبریزدن آلیب کېلینگن. اۉز کۉلمی بۉییچه احمدیسوی مقبرهسی سمرقنددهگی بیبی خانم مسجدیگه تېنگ.
