ایکّینچی بۉلیم
میرزا اولوغ بېک (1394-1449)
حقیقتدن هم، خیالی حسابده کۉپ مقدارلرنی یادده توتماق و باشقه مقدارلرنی بولرگه اساسلنیب تاپماق کېره‌ک. لېکن انسان‌نینگ یادلش قوتی ضعیف دیر و او درجه دقیقه‌لرنی او قدر انیق تاپالمه‌یدی. انسان بنا بۉلگندن بېری شو کونگچه حلی هېچ کیمسه بو قدر انیق حسابلی آلمه‌گن اېدی. قیسقه قیلیب ایتماقچین‌من که، او کیشی بو فن ساحه‌سیده غایت کتّه مهارتگه اېریشگنلر، یولدوزشناسلیککه تعلقلی عمللرنی یخشی بجره‌دیلر و چوقور دلیللر بیلن خودی کېره‌گی دېک اثباتلیدیلر. « تذکره» و «تحفه»دن شو قدر زۉردرس اۉته‌دیلر که، اولرگه هېچ قندی قۉشیمچه قیلیش‌نینگ حاجتی قالمیدی».
اولوغ بېک‌نینگ علم‌گه قیزیققنلیگی و مملکت‌نینگ رونقینی کۉزله‌گن‌لیگی طفیلی ینگی اصولده‌گی بیلیم یورتی، مکتب و مدرسه‌لر برپا قیلیشگه قرار قیلیب، دېیرلی بیر وقت‌نینگ اۉزیده سمرقند، بخارا و غجدوان‌ده اوچته مدرسه برپا اېته‌دی.
سمرقنده‌گی مدرسه قوریلیشی 1417 ییلی باشلنیب، اوچ ییلده نهایه‌سیگه یېتکزیله‌دی. تېز آره‌ده اولوغ بېک مدرسه‌گه مدرس و عالملرینی تۉپله‌ی باشلیدی و شو طریقه اونینگ سمرقنده‌گی یولدوزشناسلیک مکتبی شکیللنه‌دی. بو مکتب‌نینگ اساسی مدرسلری علمی ایشلرگه قولی شرایط و پناه ایزلب تېمور دوریده‌ی آق سمرقندگه کېلگن تفتزانی، مولانا احمد و قاضی‌زاده رومی کبی عالملر اېدی. قاضی‌زاده‌نینگ مصلحتی بیلن اولوغ بېک خراسان‌نینگ کاشان شهریدن غیاث‌الدین جمشیدی کاشانی چقیرتیره‌دی. سمرقندگه ماورالنهر‌نینگ تورلی شهرلریدن و خراسان‌دن تۉپلنگن عالملرنینگ سانی، 1417 ییلگه کېلیب 100 دن آرتیب کېته‌دی. اولر آره‌سیده ادیبلر، مورخلری، خطاطلر، رساملر، معمارلر بار اېدی. لېکن یولدوزشناسلیک و ریاضی‌چیلیک ساحه‌سیده‌گی عالملر شرفلی‌راق و آبرولی‌راق اېدی. اولر آره‌سیده قاضی‌زاده بیلن کاشای اېنگ صلابتلی و نفوذلی اېدیلر.
1420 ییلی سمرقند مدرسه‌سی‌نینگ طنطنه‌لی آچیلیشی بۉله‌دی. زین‌الدین واصفی«بدایع الوقایع» کتابیده ایتشیچه، بیرینچی مدرس اېتیب مولانا شمس‌الدین محمدخوافی تعینلنه‌دی. مدرسه‌ده اساسی معروضه‌لرنی قاضی‌زاده، اولوغ بېک، کاشانی و کېیین‌راق علی قوشچی اۉقیدیلر.
اولوغ بېک برپا اېتگن سمرقند مدرسه‌سی و علمی تۉگره‌گی شرق مدنیتی و فنی تاریخیده اولکن اهمیت کسب اېتدی. مملکت رونقی‌گه، شونینگدېک، کۉپ خلقلرنینگ مدنی رواجالنیشی‌گه کتّه تاثیر کۉرستدی. بو یېرده کۉپلیب بویوک سیمالر شکللندی. جمله‌دن، خراسان‌نینگ جام شهریده 1414 ییلی تۉغیلگن بۉله‌جک اولکن شاعر جامی اولوغ بېک‌نینگ سمرقند مدرسه‌سیده تحصیل کۉره‌دی. بو یېرده او قاضی‌زاده، اولوغ بېک و علی قوشچی کبی اولکن عالملرنینگ معروضه‌لرینی اېشیتدی و اولرنینگ تربیه‌سیده بۉلدی.
اولوغ بېک اطرافیده تۉپلنگن سمرقند عالمری کتّه اهمیت بېرگن مهم علمی یونه‌لیشلردن بیری یولدوزشناسلیک فنی اېدی. اسلام‌ده‌گی اېنگ اولگی ستاره‌شناسلیک اثرلر« زیج»دېب اته‌لیب، اولر اساساَ جدوللردن عبارت بۉلگن. اولوغ بېک‌دن اول یازیلگن اېنگ مکمل«زیج»لر بېرونی‌نینگ «قانونی مسعودی»سی و نصرالدین طوسی‌نینگ 1256 ییلی یازیب، هلاکوخانگه تقدیم اېتگن «زیج اېلخانی» اثری اېدی. 15 عصر باشلریده یازیلیب، شاهرخ‌گه اتلگن جمشید کاشانی‌نینگ «زیج خاقانی» اثری اساساَ ختای و مغول عنعنه‌لریگه اساسلنگن بۉلیب، اسلام مملکتلری اوچون دېیرلی اهمیتده اېگه اېمس و علمی جهتدن هم انچه مناسب اېدی. ماورالنهرده اېسه مغول استیلاسیدن کېیین بیرارته «زیج» یازیلمه‌گن اېدی. انه شو سببلرگه کۉره اولوغ بېک اېنگ اولا ستاره‌شناسلیک ایزلنیشلرنی یۉلگه قۉیشی، بونینگ اوچون رصدخانه برپا اېتیشی کېره‌ک اېدی. بو حقده ابو طاهر خواجه بونده‌ی خبر قیله‌دی: «مدرسه‌گه اساس سالینگنیدن تۉرت ییل کېیین میرزا اولوغ بېک قاضی‌زاده رومی، مولانا غیاث‌الدین جمشید و مولانا معین‌الدین کاشانیلر بیلن مصلحت‌لشیب، کۉهک تېپه‌لیگیده آبی رحمت اریغی‌نینگ بۉییده رصدخانه بناسینی قوردیره‌‌دی. اونینگ اطرافیده اېسه بلند حجره‌لر برپا اېته‌دی.»
رصدخانه قوریلیشی 1424 ییلدن 1429 ییلگچه دوام اېته‌دی. رصدخانه بیتیش بیلن ستاره‌شناسلیک کوزتیشلر باشلنیب کېته‌دی. رصدخانه بیلن مدرسه‌نینگ بیرگه‌لیگیده‌گی فعالیتی اولوغ بېک علمی مکتبیده ستاره‌شناسلیک و ریاضینی اۉرته عصرلر دوریده اېنگ یوقاری پاغانه‌گه کۉترلیش امکانینی بېردی.
دولت ایشلری بیلن باغلیق بۉلگن یوریش – کۉچیشلر، رصدخانه‌ده‌گی کوزه‌تیشلر و مدرسه‌ده‌گی درسلر اوندن تشقری علمی ایشلرگه عمومی رهبرلیک قیلیش هم اولوغ بېک‌نینگ کۉپ وقتنی آلردی. شونینگ اوچون بۉلسه کېره‌ک، بې‌واسطه اولوغ بېک‌نینگ قلمیگه منسوبلیگی معلوم بۉلگن علمی اثرلر سانی جهتدن کۉپ اېمس، اولر تۉرته.
اولوغ بېک علمی مېراثی‌نینگ اېنگ اساسی، معلوم و مشهوری اونینگ «زیج»ی بۉلیب، بو اثر «زیج اولوغ بېک»، «زیج جدید کورگانی» دېب هم اتله‌دی. «زیج»دن تشقری اونینگ قلمیگه منسوب ریاضیات اثری «بیر درجه هندسه انیقلش حقیده رساله»، ستاره‌شناسلیککه عاید «رساله‌ی اولوغ بېک» (یگانه نسخه‌سی هندوستان‌ده، الگیراه بیلیم یورتی کتابخانه سیده سقلنه‌دی) و تاریخگه دایر «تاریخ اربع اولوس» («تۉرت اولوس تاریخی») اثری‌دیر.
