اوچینچی بۉلیم
میرزا اولوغ بېک (1394-1449)
اولوغ بېک «زیج»ی اۉز ترکیبیگه کۉره 8-9 عصرلرده باشلنگن استرنامیک عنعنه‌نی دوام اېتدیرسه هم درجه‌سی اولرگه نسبتاً بې‌قیاس بلند دیر. بو اثر ایکّی قسمدن: کېنگ مقدمه و 1018 ثابته یولدوزنینگ اۉرنی و حالتی انیقلب بېریلگن جدوللردن عبارت بۉلیب، مقدمهنینگ اۉزی مستقل تۉرت قسمی‌نی تشکیل قیله‌دی. مقدمهنینگ باشیده قرآندن یولدوزلر و سیاره‌لرگه تعلقلی آیتلر کېلتیریله‌دی. اولوغ بېک بو بیلن استرانامیک کوزتیشلری‌نینگ ضرورلیگینی غایه‌وی اساسله‌ماقچی بۉله‌دی. مقدمهنینگ کېینگی قسمیده اولوغ بېک اوشبو سۉزلرنی بیتگن: «سۉنگ، پروردگار بنده‌لری‌نینگ فقیر و حقیر، اولردن الله‌گه اېنگ اېنتیلووچی‌سی اولوغ بېک ابن شاهرخ ابن تېمور کوره‌گان بونده‌ی دېدی…» بو سۉزلردن کۉرینه‌دی که، «زیج» نینگ مولفی اولوغ بېک‌نینگ اۉزی بۉلگن. بیراق بو ایشده اونگه یاردم بېرگنلرینی اولوغ بېک قوییده‌گی سۉزلر بیلن عادلانه تقدیرلیدی: «ایش‌نینگ باشله‌نیشی عالملر علامه‌سی، کمالات و حکمت بیراغینی اۉرنتگن، تحلیل و تحقیق مسلکیده بۉلگن قاضی‌زاده رومی دېب شهرت قازانمیش جناب حضرت مولانا صلاح‌المله والدین موسی‌نینگ، اونگه رحمت و غفرانلر بۉلسین و حضرت مولانا اعظم، عالمده‌گی حکمالری‌نینگ افتخاری، قدمیگه بیلیملرده مکمل، مایله‌لر مشکلاتلرنی حل اېتوچی مولانا غیاث‌المله و الدین جمشید، الله تعالی اونینگ قبرینی سلقین قیلسین، ایکّیسی‌نینگ قۉللشی و یاردمیده بۉلدی…
احوال باشیده حضرت مولانا مرحوم غیاث‌الدین جمشید چقیریغینی اېشیتیب، طاعت بیلن اجابت اېتدی و بو جهان دارالغروردن او جهان دارالسرورگه رحلت اېتدی. ایش اثناسیده، حلی بو مهم اثر بجریلیب توگتیلمسدن، حضرت میرزا اولوغ بېک؛ اۉرته عصرنینگ بویوک عالمی و یولدوز شناسی(۱۳۹۴ــ۱۴۴۹)استاذ قاضی‌زاده، الله تعالی اونی رحمت قیلسین، پروردگار رحمتیگه پیوسته بۉلدی.
بیراق فرزندی ارجمند علی ابن‌محمد قوشچی باله‌لیک ییلردن فنلر ساحه‌سیده ایلغارلب باره‌دی و اونینگ ترماقلری بیلن مشغول. امید و ایشانچ کامل که، اونینگ شهرتی انشاالله، یقین زمان و تېز آنلرده جهان اطرافلری و مملکتلرگه ترقله‌دی، و بو مهم کتاب تمامیله یازیلیب بۉلدی. یولدوزلرنینگ صفتلردن کوزتیلگن برچه نرسه‌لر امتحان قیلینیب، بو کتابگه کیریتیلیب ثابت اېتیلدی».
بو کېلتیریلگن کته پرچه‌دن کۉریندی‌که، قاضی‌زاده اولوغ بېک‌نینگ استاذی بۉلگن و «زیج»نینگ انچه قسمی اونینگ اشتراکیده یازیلگن. بوندن ینه شو نرسه کۉریندی‌که، اولوغ بېک سمرقندده‌گی ینه یېریک عالم جمشید کاشانی استاذ دېمیدی، بلکه اونینگ یاشی رومیدن کتّه بۉلگنی اوچون مولانا اعظم دېیش بیلن چېکلندی. حقیقتدن هم، او کیشی سمرقندگه 1416 ییلی، یعنی اولوغ بېک 22 یاشر نوقران ییگیت وعالم صفتیده تنیلگن کېله‌دی . و او رصدخانه‌ده‌گی کوزه‌تیشلر باشله‌نیشی بیلن وفات اېته‌دی. بیراق فن تاریخ‌دن شو نرسه معلوم‌که، کاشانی «زیج» نینگ نظری قیمینی عرب تیلیگه ترجمه اېتگن و حاضر بو ترجمه‌نینگ نسخه‌لری موجود. دېمک، بوندن کۉرینه‌دی‌که، اولوغ بېک اول «زیج» نینگ نظری قسمی‌نی یازگن، سۉنگ جدول قسمی اوزاق کوزه‌تیشلر نتیجه‌سیده توزیلگن. کاشانی اېسه نظری قسم یازیلیشی بیلن اونی عربچه‌گه آغدرگن و جدوللر اوستیده ایشلر باشلنیشیده وفات اېتگن.
ینه بیر دقتیگه سزاوار نرسه، بو اولوغ بېک علی قوشچی‌نی «فرزندی ارجمند»دېیشی‌دیر. اصلیده علی قوشچی اونینگ فرزندی اېمس، شاگردی بۉلیب، علم ساحه‌سیده استاذیگه عبدالطیف و عبدالعزیزدن، یعنی اۉز فرزندلریدن هم صادق و وفادار اېدی. شونینگ اوچون هم اولوغ بېک اونگه اۉز اۉغلی دېک قرر اېدی و اونینگ یاردمی بیلن« زیج»نی «فرزندی ارجمند علی‌ابن محمد قوشچی…اتفاقلیگیده» پایانیگه یېتکیزه‌دی.
اېندی «زیج»نینگ مضمونی حقیده تۉخته‌لیک. اثرنینگ بیرینچی «تاریخ، یعنی خرانالانیه‌نینگ معرفتی» دېب ناملنگن مقاله‌سی (کتاب) یېتّی بابدن عبارت بۉلیب، واېره‌لر و کلیندر (کلېندر(تقویم) – [لات. سیلېندریوم – قرض دفترچه‌سی یاکه سیلېندې – هر آی نینگ بیرینچی کونی] 1 ییل نینگ برچه آی-کونلری ترتیبی بیلن کۉرسه‌تیلیب، باشقه معلوماتلر هم بېریلگن جدول یاکه کتابچه؛ تقویم.) مساله‌لریگه بغیشلنگن. بو باله‌لرده اسلام‌ده قۉللنیلگن اساسی اېره- هجری اېره‌سی، سریانی-یونانی اېره‌سی «جلالی» اېره‌سی، ختای و اویغور اېره‌سی، فارسی- قدیمی اېره‌سی و بو اېره‌لرده کېلتیرلیگن سنه‌لرنی بیریدن بیریگه ماسلشتیریب کۉچیریش همده بو اېره‌لرده‌گی مشهور کونلردن حقیده بحث یوریتیله‌دی. بوندن تشقری اوشبو مقاله‌ده تورکی موچل ییللری هم مفصل بیان اېتیله‌دی.
