تۉرتینچی بۉلیم
میرزا اولوغ بېک (1394-1449)
ایکّینچی «وقتلر و اونگه تعللیقلی نیمرسه‌لر» دېب ناملنگن مقاله 22 بابدن عبارت. او اساساً ریاضی و سفېره (سفېره‌گه عاید؛ سفېره شکلیده‌گی. سفېریک سیرت. باتیق سفېریک کۉزگو. سفېریک جیومتری. بیر کوردیناته سیستېمسیدن ایکّینچی کوردیناته سیستېمسیگه اۉتیش سفېریک تریگونومېتریه فورمول‌لری یاردمیده عملگه آشیریله‌دی.) استرنامیه مساله‌لریگه بغیشلنگن. ایکّینچی و اوچینچی بابلرده اۉرته عصرلر اوچون اېنگ انیق بۉلگن سینوسلر و تنگیسلر جدوللری کېلتیره‌دی . مقاله‌نینگ تۉرتیچی بابیده اولوغ بېک اېکلیپتیکه‌نینگ (یون. اېکلېیپتیکې اېکلېیپسیس – توتیلیش (قویاش) استر. آسمان سفېره‌سی نینگ قویاش نینگ کۉرینمه ییللیک حرکتی کۉچیب توره‌دیگن کتّه دایره‌سی؛ بو دایره یېر نینگ قویاش اۉربیته‌سی بۉیلب حرکتینی عکس اېتتیره‌دی.) (فلک البرج) آسمان اکواتاریگه (معدل النهار)آغیش بورچه‌نینگ مقتصارنی کېلتیره‌دی. بو حقده او بونده‌ی دېدی: «بیزنینگ کوزتیشیمیزچه، اېنگ کتّه آغیش (یعنی ایکلیپیتیکه نینگ آسمان ائکوتوریگه آغیش) بورچگینی ییگیرمه اوچ درجه اۉتیز دقیقه اۉن یېتّی ثانیه تاپدیک) اولوغ بېک تاپگن بو مقدار اۉرته عصرلر دوری اوچون انچه انیق اېدی. شونی هم ایتیش کېره‌ک‌که، بو بورچک‌نینگ مقداری برچه دور استرانومی‌لری اوچون کته اهمیتگه اېگه اېدی، چونکه یوریتگیچلر و یشش جایلرنینگ انیق کوردیناتلری‌نی تاپیش شو بورچک مقداریگه باغلیق اېدی.
«زیج»نینگ اوچینچی مقاله‌سی 13 بابدن عبارت بۉلیب، فقط استرانومیه مساله‌لریگه بغیشلنگن. بونده قویاش، آی و بېش سیاره‌نینگ حرکتلری حقیده بحث یوریتیله‌دی. اثرده کېلتیریلگن جدوللرنینگ اکثریتی شو مقاله‌گه تعللقلی‌دیر. بو جدوللر آره‌سیده اېنگ اهمیتگه اېگه بۉلگن 13 بابده کېلتیریلگن و «تورغون یولدوزلرنینگ اوزونلمه و کېنگلمه بۉییچه حالتلرنی انیقلش»دېب
اتلگن یولدوزلر جدولی‌دیر. اولوغ بېک «زیج» نینگ باشقه «زیج» لردن فرقینی کۉرستیش اوچون شو یېرده مذکور جدول باشیده‌گی اونینگ سۉزلرینی کېلتیره‌میز. او ایته‌دی: « پتالمیاگچه بۉلگن استرانومیلر بیر مینگ ییگیرمه ایکّی یولدوزنینگ حالتی‌نی انیقلیدیلر. پتالمیه اېسه اولرنی آلتیته کته‌لیک بۉییچه ترتیب، اۉز «المجسطیه» سیده کېلتیردی. اولرنینگ اېنگ کته‌سی بیرنچی کته‌لیکده، اېنگ کیچیگی اېسه کته‌لیک دیر. هربیر کته‌لیکنی او اوچ قسمیگه اجرته‌دی. اولرنی بیر–بیرینی فرق قیلیش اوچون قیرق سکّیز یولدوز تورکومیگه جایلشتیردی. اولرنینگ ییگیرمه بیرته‌سی فلک اول- برج دن جایلشه‌دی. بو یولدوزدن ایریملری شو یولدوز تورکوملری‌نینگ اۉزیده، ایلریملری اېسه تورکومدن تشقریده جایلشه‌دی. بو کېینگیلرنی یولدوز تورکوم لرنینگ تشقی یولدوزلری دېب حسابله‌نه‌دی.
عبدالرحمن صوفی تورگن یولدوزلرنی انیقلش تۉغریسیده مخصوص کتاب یازگن، برچه کیشیلر اونگه مراجعت و اونی قبول اېته‌دیلر.
بیز اېسه یولدوزلرنینگ آسمان کره‌سیده‌گی حالتنی کوزتیشیگه قدر اولر حقیده عبدالرحمن‌نینگ کتابیده‌گیگه اساسلنردېک. بیراق اۉزیمیزده کوزتگنیمیزدېک کېیین بعضی یولدوزلرنینگ حالتی اونینگ کتابیده‌گیگه ماس کېلمسلیگینی کۉردیک. الله بیزنینگ کوزه‌تیشلریمیزگه طاعون بېرگنیدن سۉنگ، بو یولدوزلر و باشقه یولدوزلرنینگ حالتلری عبدالرحمن‌نینگ ضد اېکنلیگی‌نینگ شاهدی بۉلدی. بیز بو یولدوزلرنی اۉز کوزتیشیمیزگه ماس کېلگن حالده کۉررگه جایلشتیرگنیمیزده اېسه کوزتیشگنیمیزگه هېچ ضد کېلمگنلیگینی کۉردی. بیز بونگه ایمانمیز. بیز برچه یولدوز تورکوملریده‌گی یولدوزلرنی کوزته‌دی. لېکن بوندن ییگیرمه یېتّی یولدوز مستثنی، چونکه اولرنینگ جنوبی مصافه‌لرنینگ کته‌لیگی طفیلی اولر سمرقنده کۉرینمسدی. بو سمرقنده کۉرینمیدیگن یولدوزلردن یېتی‌ته‌سی مجمره(«قربانگاه») یولدوز تورکومیدن، سکیزته‌سی صفینه(«کېمه») تورکومیدن بولر 36 نچی یولدوزدن41 نچی گچه و 44، 45- یولوزلر: اۉن بیرته‌سی کېنتروس(«کېنتور») تورکومیدن – بولر 27 نچیدن آخریگچه و ینه بیرته سبع («حیوان») یولدوز تورکومیدن بو 10نچی یولدوز.
شو ییگیرمه یېتدی یولدوزنی بیز کتابیمیزگه عبدالرحمن صوفی سنه‌سی بیلن کېلتیره‌میز. قالگن سکّیز یولدوز حقیده عبدالرحمن صوفی اۉز کتابیده اولرنی پتالِمی کۉرگن یېرده هېچ قندی یولدوز تاپمگنلیگی‌نی ایتگن. بیز هم هر قنچه حرکت قیلسک ده، اۉشه جایلرده هېچ قندی یولدوزنی تاپمدیک. شونینگ اوچون بیزهم او سکیز یولدوزنی بو کتابیمیزده کېلتیره‌میز. بو یولدوزلر مومایک العنه («جلاو اوشلاوچی ») 14- ، 11 – یولدوز و حوتدن تشقریده، جنوبیده‌گی آلتیته یولدوز دیر»).
کېلتیریلگن پرچه‌دن کۉرینه‌دی که، اولوغ بېک‌نینگ یولوزلر جدولی اۉرته عصرلر دوردیده‌گی اېنگ نادر مکمل جدول بۉلگن. بو پرچه اولوغ بېک رصدخانه‌سیده یولدوزلر گلابوسی یسلگن، دېگن خلاصه‌گه هم آلیب کېله‌دی. «زیج»نینگ آخیرگی- «یولدوزنینگ دایمی حرکتی»دېب ناملنگن تۉرتینچی مقاله‌سی ایکّی بابدن عبارت و او اساساً علمی نجومگه بغیشلگن.
