بېشینچی بۉلیم
میرزا اولوغ بېک (1394-1449)
اولوغ بېک «زیج»ی اۉرته عصرده‌گی اېنگ مکمل استرنامیک اثر بۉلیب، تېزده زمانداشلرنینگ دقتی‌نی اۉزیگه جلب اېتدی. اېنگ اول بو اثر سمرقندده اولوغ بېک اطرافیده تۉپلنگن عالملر ایجادیگه تاثیر کۉرسته‌دی. «زیج»نی اۉرگنیش شونی کۉرسته‌دی‌که، او اساساً عملی قۉللنیشگه مۉلجللنگن بۉلیب، نظری مساله‌لرنی بیان اېتیشنی اولوغ بېک آلدیده مقصد قیلیب قۉیمه‌گن. شونینگ اوچون بۉلسه کېرک، «زیج» نی بیرینچی بۉلیب سمرقند عالملرنینگ اۉزی، خصوصا علی قوشچی شرحله‌یدی. اوندن کېینگی شرحلرنی میرم چلبی و حسن بیرجندی لر یازه‌دی.
1449 ییلی اولوغ بېک‌نینگ فاجعه‌لی حلاکتدن سۉنگ سمرقند عالملری استه-سېکین یقین و اۉرته شرق مملکتلری بۉیلب ترقلیب کېته‌دیلر. اولر اۉزلری بارگن یېرلرگه سمرقند عالملرنینگ یوتوقلری و «زیج»نینگ نسخه‌سی هم یېتکیزدیلر. خصوصاً علی قوشچی 1473 ییلی استانبولگه باریب، او یېرده رصدخانه قوره‌دی. شو طریقه اولوغ بېک «زیج»ی تورکیه‌ده ترقله‌دی و تورکیه آرقه‌لی اوروپا مملکتلریگه هم یېتیب باره‌دی.
حاضرگی کونده‌گی معلوماتلرگه کۉره«زیج»نینگ یوزگه یقین فارسی نسخه‌سی و 15 دن آرتیق عربی نسخه‌سی موجود. اۉرته عصرلرده یازیلگن هېچ بیر استرنامیک یاکی ریاضی اثر بونچه‌لیک عامه‌وی و کېنگ معلوم بۉلمه‌گن. «زیج» مسلمان مملکتلری‌نینگ دییرلی برچه‌سیده اۉرگنیلگن و شرح‌لنگن. اونی شرح‌لنگن عالملردن قوییدیگی‌لرنینگ ناملرینی اېسلتیش ممکن: شمس الدین محمد ابن ابوالفتح الصوفی المصری(وفات تاریخی. 1495)، عبدالقاری ابن رویانی لهیجی( وفات. 1519)، میرم چلبی (وفات. 1525)، عبدالعلی بیرجندی (وفات. 1525)، غیاث الدین شېرازی (وفات. 1542).
اولوغ بېک «زیج»ی اینیقسه هندوستان عالملریگه کوچلی تاثیر کۉرسته‌دی. سمرقند عالملرنینگ علمی عنعنه‌لرینی هندوستان‌گه بابرنینگ اۉزی یېتکیزگن دېگن معلومات بار. بابرنینگ وارثلری اۉتمیش‌ده‌گی شاه‌لرگه اۉخشب اطرافیگه عالملری‌نی تۉپلیدیلر و اولرنینگ علمی ایزلنیشلرگه شرایط یرته‌دیلر. هند عالمرلی کۉپ طرفدن سمرقند عالملرگه تقلید قیله‌دیلر، شاه جهان اول زمانیده لاهور و دهلیده ایشلگن فرید‌الدین مسعود الدهلوی (وفات. 1629) «زیج شاه جهان‌نی» ناملی اثر یازه‌دی: اونده‌گی مقاله و باله‌لرنینگ سانی خوددی اولوغ بېک «زیج»ی دگی‌دېک و جدوللرنینگ هم کۉپ قسمی اولوغ بېکدن آلینگن. ییریک هند عالمی ساوی جی سینگ(1687- 1743)هم اۉزی‌نینگ «زیج محمد شاهی» اثری‌نی اولوغ بېک «زیج نینگ کته تاثیرآستیده یازگن.
«زیج»نینگ غربی اروپا فنیگه هم تاثیری کته بۉلدی. عموماً آلگنده غربی اروپا تېمور و اونینگ فرزندلرینی، انیقسه اولوغ بېک‌نی 15 – عصرده بیلردی. علی قوشچی‌نینگ استانبول‌ده‌گی فعالیت طفیلی اولوغ بېک‌نینگ عالملیگی حقیده‌گی خبرهم اروپاگه ترقلدی.
1638 ییلی استانبولگه انگلیس عالمی و شرقشناسی، آکسفورد بیلیم یورتی‌نینگ پرفیسوری جان گریفس (1602- 1652) کېله‌دی. قیتیشیده او اۉزی بیلن اولوغ بېک «زیج» نینگ بیرنسخه سی‌نی انگلستان‌گه آلیب کېته‌دی. 1648 ییلی اول «زیج» ده‌گی 98 یولدوزنینگ جدولینی چاپ اېته‌دی. اۉشه ییل‌نینگ اۉزیده گریفس«زیج»ده‌گی جغرافیه جدولنی هم نشر اېته‌دی. 1650ییلی اېسه او «زیج»نینگ بیرینچی مقاله‌سی‌نینگ لاتینچه ترجمه‌سینی نشر اېته‌دی. گریفس 1652 ییلی مذکور آخیرگی ایکی ایشنی قیته نشر ایېته‌دی.
ینه بیر انگلیس عالمی و شرقشناسی تامس هید(1636- 1703) «زیج» ده‌گی تورگن یولدوزلر جدولینی 1664 ییلی فارسچه و لاتینچه‌ده نشر ایېته‌دی. شونیسی دقتگه سزوار که هید گریفس‌نینگ ایشلریدن بوتونلی بې‌خبر اېدی. دېمک، «زیج»نینگ نسخه‌لری قنده‌ی دیر یۉللر بیلن اونگه هم یېتیب کېلگن.
هیدنینگ نشریدن 25 ییل کېیین پالیک عالمی ینه گویلی(1611-1687) دنتسگده «زیج»نینگ ایریم جدوللرنی نشر اېته‌دی. بوندن کېیین 18-19 عصرلرده قطار اروپا عالملری «زیج» نینگ تۉرته‌له مقاله‌سی آلدیده‌گی سۉز باشلری و مقدمه‌سی‌نینگ فرانسه‌چه ترجمه‌سینی 1847- 1853 ییلریده) نشر، اېته‌دی. و نهایت، 20 عصر باشلریده امریکالیک عالم ای . بی. نۉبل«زیج»نینگ انگلیس کتابخانه‌لریده سقله‌دیگن 28 قۉل یازمه اساسیده یولدوزلر جدولی‌نینگ اینگلیسچه ترجمه‌سینی نشر اېته‌دی (واشینگتن،1917).
شونده‌ی بۉلیشی‌گه قره‌مه‌ی اولوغ بېک «زیج»ی عموماً آلگنده تۉلیق رشده اۉرگنیلمه‌گن و بیراز زمانه‌وی تیلگه تۉله ترجمه اېتیلمه‌گن. 1994 ییلی اولوغ بېک تولدی‌نینگ 600 ییلیگی مناسبتی بیلن «زیج جدید کۉره‌گانی» نینگ بیرینچی بار تۉلیغیچه روس تیلیگه ترجمه‌سی باسیب چقیریلدی. شو ییل ینه اولوغ بېک‌نینگ «تاریخی اربع اولوس» اثری هم اۉزبېک تیلیده تاشکینتده نشر اېتیلدی.
تی. اف. دی. ای. احمداف
