شادر‌وان حاجی عبدالاحد سحر
مرتضی‌قل‌نینگ اۉغلی عبدالاحد، ۱۳۳۴-ییلده (بعضی روایتلرگه کۉره ۱۳۳۱-ییلده بو حقده مېن بیرینچی مقاله‌ده اونینگ ییللیگی مناسبتی بیلن دۉستلری و یقینلری نینگ معلوماتلریگه اساسلنیب یازگن اېدیم) میمنه شهری‌نینگ «ایوب خلیفه» گذریده بو یاروغ دنیاده کۉز آچگن. او باله‌لیگیده آته‌سیدن اَیریلدی و آنه‌سی همده کتّه اکه‌سی عبدالحکیم‌خان (اۉقیتووچی بۉلگن) قره‌ماغیده وایه‌گه یېتدی.
باشلنغیچ تعلیمنی «اۉرته مکتب»ده آلیب، کېینچه‌لیک اۉشه مکتب «لیسه» درجه‌سیگه کۉتریلگچ، اۉرته تعلیمنی هم شو یېرده آلیب، ۱۳۵۶-ییلده تمامله‌دی. ملي امتحان کانکوردن اۉتگچ، یقینده فاریاب‌ده تشکیل اېتیلگن اۉقیتووچیلرنی تیارلش عالي مؤسسه‌سیگه اۉقیشگه کیردی. ۱۳۵۸-ییلده اوشبو مؤسسه‌‌نینگ اجتماعي بیلیم یۉنه‌لیشینی موفقیتلی بیتیردی.
صنعت فعالیتی‌نینگ باشلنیش
عبدالاحد سحر ۱۰–۱۱ -صنفلرده اۉقیب یورگن پیتیده، رهبرلیگینی نجیب‌الله حبیب ذمّه‌سیگه آلگن ابوعبیدجوزجانی لیسه‌سی هنری تاۉگره‌گیده قۉشیقچیلیک فعالیتینی باشله‌دی و فاریاب‌ده، اینیقسه یاشلر آره‌سیده کتّه آبرو قازانگن بو صنعت گروهی نینگ تېزلیک‌ده فعال اعضالریدن بیریگه ایلندی.
اۉشه دورلرده او صنعت ساحه‌سیده «عبدالاحمدد (بارق)» تخلصی بیلن فعالیت یوریتیب، شو نام بیلن مشهور بۉلدی. شو ییللرده اۉقیش و تعلیمدن تشقری، او میمنه شهری نینگ مزا‌رشریف بندری بازاریده‌گی رسته‌ده ساعت‌سازلیک دوکانیگه هم اېگه اېدی. تأکیدلش لازمکی، ساعت‌سازلیک اونینگ آته-باباسیدن قالگن عایله‌وي کسبی بۉلیب، بو هنر اونگه و ایناغه‌لریگه میراث بۉلیب کېلگن اېدی.
ابوعبید جوزجانی لیسه‌سینی تمامله‌گچ، او فاریاب اۉقیتووچیلر تیارلش مؤسسه‌سی‌نینگ موسیقه گروهیگه قۉشیلدی. اۉشه ییللرده فاریاب‌ده‌گی بو مؤسسه یاش کادرلر و عالِم و فاضل استاذلر، جمله‌دن، استاذ شریف یغقوبي، استاذ اشرف عظیمي، شادر‌وان محمد رسول جرعت، شادر‌وان نظرمحمد جوشن و باشقه‌لر بیلن مشهور اېدی. بو مؤسسه نه‌فقط محصللری‌نینگ علمي صلاحیتینی آشیریشده، بلکه سپورت مسابقه‌لری، موسیقه صنعتی و تیاتر فعالیتیده هم یوقاری درجه‌ده تنیلگن بۉلیب، مستقللیک بیره‌می و باشقه عامه‌وي مدني-سپورت تدبیرلریده یېتکچی ا‌ۉرین اېگه‌للردی.
کابل‌ده هنری فعالیت دوامی
۱۳۵۷-ییل نینگ قانلی ۷-ثور تۉنتریشیدن سۉنگ مملکت خوفسیزلیک جهتیدن فاجعه‌لی احوالگه یوز توتدی. بوتون افغانستان‌ده اوروش و بې‌قرارلیک اوج آلدی، شهر بیلن قیشلاق اۉرته‌سیده چېگره چیزیلدی و حکومت‌نینگ سیاسي مخالفلری برچه قیشلاق و تومنلرگه حکمران بۉلدیلر. حربي خدمت یاشلر اوچون مجبوري اېتیب بېلگیلندی.
عبدالاحد بارق هم مینگلب باشقه یاشلر قطاری حیاتینی سقلب قالیش مقصدیده کابل‌گه یۉل آلدی. او بیر مدت «ظفر» هنر گروهی (افغانستان اۉزبېکلری نینگ موسیقه انسامبلی) ترکیبیده فعالیت یوریتدی. بو انسامبل افغانستان رادیوسی حضوریده فعالیت کۉرستگن اېدی. اما انسامبل اۉزبېک صنعتکارلری و سازنده‌لرینی سفربرلیکدن آزاد قیله آله‌دیگن کوچلی سیاسي حاميگه اېگه بۉلمه‌گنی باعث، او دۉستلری و تنیشلری آرقه‌لی «شهر‌ک جوانان» تشکیلاتی حمایه‌سیگه اۉتیشگه مجبور بۉلدی.
«شهر‌ک جوانان» افغانستان دېموکرا‌تیک خلق حزبی مرکزي کمیته‌سیگه قره‌شلی یاشلر تشکیلاتی‌نینگ مرکزي کمیته‌سی قاشیده فعالیت یوریتیب، چمن حضوری‌نینگ آخرگی قِسمیده جایلشگن اېدی. بو یېرده «گُل سرخ انسامبلی» ناملی هنری موسیقی گروهی موجود بۉلیب، او غربي و شرقي موسیقه بۉلیملریدن عبارت اېدی. اوشبو گروه اعضالری دېموکرا‌تیک یاشلر تشکیلاتی مرکزي کمیته‌سی ترکیبیده بۉلگنی اوچون (بو تشکیلات نینگ اۉزی حزبی کادرلرنی تیارلش مکتبی حسابلنگن)، اولر مجبوري حربي خدمتدن آزاد اېتیلگن اېدیلر. «گُل سرخ انسامبلی»گه فرید رستگار رهبرلیک قیلگن. عبدالاحد سحر قریب اۉن ییلدن آرتیق مذکور انسامبل اعضاسی بۉلیب، اونینگ سایه‌سیده اۉزی نینگ صنعت فعالیتینی دوام اېتتیردی.
عبدالاحد سحر صنعت تانگی نینگ آتیشیدن باشلب، یعنی ۱۳۵۹-ییلدن تارتیب داکترنجیب‌الله حکمرانلیگی نینگ آخرگی کونلری ۱۳۷۰-ییلگچه، «گُلسرخ انسامبلی» نینگ شرقي موسیقه بۉلیمیده فعالیت یوریتدی. او بو دورده امیرجان صبوري، استاد شریف غزل، شریف ساحل، حافظ الله وصال، محمد کامن و خانم وجیهه بیلن بیرگه صنعت فعالیتینی آلیب باردی. او هفته‌سیگه منتظم طرزده «شهر‌ک جوانان» کلوپیده اۉتکزیله‌دیگن کنسرتلرده، شونینگدېک، کابل‌ده همده باشقه سوسیالیستیک مملکتلرده تشکیل اېتیلگن ایچکی و خلق ارا کنسرتلرده منتظم اشتراک اېتردی. بو دورده او کۉپراق فارسي قۉشیقلرنی اجرا اېتردی. بعضی مخصوص تدبیرلرده اېسه اۉزبېکچه قۉشیقلرنی غرب موسیقه‌سی اویغونلیگیده کویلردی.
اونینگ فارسچه قۉشیقلری قوییده‌گیلر:
۱درشب غم اندودی، اه من پر افشان شد.
۲. تو چه دانی ای ستمگر که بهار ما چه دارد؟
۳. من رهگذرم، رهگذر دشت سپیده.
۴. ای کوزلری خماریم، کېلگیل بهار کېلدی (به شکل کوره‌س)
۵…
بو دورده او اجرا اېتگن قۉشیقلردن ینه بیر نېچته‌سی هم صنعت فعالیتی نینگ محصولی بۉلدی. شونی ایتیش کېره‌ککی، عبدالاحد سحر بو دورده صنعت فعالیتی و قۉشیقلر یازیب آلیش، کنسرتلرده قتنه‌شیش امکانیتیگه اېگه بۉلسه-ده، بو امکانیتلر فرید رستگار، خانم وجیهه و باشقه صنعتکارلرگه نسبتاً انچه چېکلنگن اېدی. شونده‌ی بۉلسه هم، صنعتینی دوام اېتتیریش و حیاتینی اۉتکزیش اوچون بو وضعیتنی چیده‌شگه مجبور بۉلدی، چونکه اونینگ حیاتیده باشقه حامي یاکه آرقه‌سیده تورووچی آدم یۉق اېدی.
چونکه «ظفر» صنعت گروهی (افغانستان اۉزبېکلری نینگ موسیقه انسامبلی)ده او بعضاً سازنده‌لر بیلن بیرگه اۉزبېکچه قۉشیقلر یازیب آلر اېدی. اما ۱۳۵۸-ییل ۶-جدیده (۱۹۷۹-ییل دیکابر) سید عبدالحکیم شرعی جوزجاني ایچکی کېلیشماوچیلیکلر سببلی «پرچم» و «خلق» قناتلری اۉرته‌سیده‌گی ضدیت نتیجه‌سیده عدلیه وزیری لوازمیدن چېتله‌تیلگچ، بو انسامبل اۉزی نینگ حزب و دولت درجه‌سیده‌گی حاميسیدن محروم بۉلدی.
شوندن کېین انسامبل اعضالری هم بیرن-کېیتن مجبوري سفربرلیک و اۉلیم خوفیدن قۉرقیب مملکتدن چیقیب کېتدیلر. بعضیلر حیاتینی سقلش اوچون چېت اېل تحصیلی بورسیه‌لرینی آلیب چیقیب کېتدی، فقط‌گینه بیر نېچه نفر کېکسه‌راق سازنده‌لر و رسمي ایشلریده فعالیت یوریتیب، یانمه-یان انسامبل بیلن همکارلیک قیلگن کیشیلر بو گروه نینگ هنری ایشینی دوام اېتتیردیلر. شادر‌وان سحر کابل‌ده اۉن ییلگه یقین صنعت فعالیتی دوامیده اۉزبېکچه و دريچه اونوتیلمس قۉشیقلرنی یازیب قالدیردی و کتّه شهرت قازاندی. او تاریخده ایلک مرته اۉزبېک تیلیده ایتیلگن دوگانه (خانم ر‌شیده ژاله) بیلن بیرگه‌لیکده کویله‌گن قۉشیغی آرقه‌لی اۉز نامینی قالدیردی.
سیاسي حاکمیت نینگ قوله‌شی و سرسان تقدیر
داکتر نجیب‌الله حاکمیتی نینگ قوله‌شی شِمالده‌گی یوقاری مرتبه‌لی حربيلرنینگ قۉزغلانی بیلن باشلندی و آخر-عاقبت ایران همده پاکستان‌ده جایلشگن جهادي تشکیلاتلر و مجاهدلر نینگ حاکمیتگه کېلیشی بیلن یکون تاپدی. بو جریان اروپا دولتلری و امریکا رهبرلیگیده‌گی قورال-یراغ همده مالیوي یاردم بیلن عملگه آشیب، خلق نینگ بختسیزلیکلری و مملکت نینگ ویران بۉلیشیگه سبب بۉلدی.
عبدالاحد سحر هم میلیونلب آدملر قطاری خوفسیز جای ایزلب، اۉز وطنی- میمنه‌گه قَیتدی. اۉشه دورده شمالي افغانستان مملکت نینگ باشقه حدودلریدن فرقلی روشده، سابق «حزب وطن» حربيلری‌نینگ حاکمیتده قالیشی سببلی، هنری فعالیتی اوچون قوله‌ی شرایطگه اېگه اېدی. شو باعثدن، تیزیم المشیشی بیلن کابل‌نی ترک اېتیشگه مجبور بۉلگن کۉپلب صنعتکار و سازنده‌لر شمالي افغانستان‌گه کۉچیب کېلدی. چونکه شمالي افغانستان نینگ عالي حربي شوراسی، جنرال دوستم و باشقه حربيلر باشچیلیگیده، غلبه شرَفیگه مست بۉلیب، اساسن می‌خور‌لیک و موسیقي بزملر تشکیل اېتیش بیلن شغللنیشردی.
انه شونده‌ی بیر وضعیتده، سحر حیات غیلدیره‌گینی ایلنتیریش اوچون خلق‌نینگ تۉی-معرکه‌لرده موجود بۉلگن نسبي اېرکینلیکلریدن فایده‌لنیب، اۉزی نینگ ایلک شخصي صنعت گروهینی توزدی. او «سحر بدیعي آرکستری» ناملی گروهنی شو دورده، حاجی عبدالستّار حاذق ملکیده‌گی دوکانلر جایلشگن کۉچه‌ده تشکیل اېتدی.زدستلب او تۉی و باشقه مدني تدبیرلرده کاسیو، طبله، ریتم کمپوزیتور و آواز چینللری یاردمیده اره‌لش اسلوبده چیقیشلر قیلیب، فاریاب‌ده صنعت فعالیتینی دوام اېتتیردی.
۱۳۷۴–۱۳۷۵-ییللرده او میمنه‌گه ینگی غربي آرکستر کانالینی آلیب کېلدی. اونده ناصر یوسف‌زی، احمد رشاد، حمیدالله سرسبز، محمد عابد، اسدالله، محب‌الله و باشقه یاش سازنده‌لر بیلن بیرگه اجرا اېتدی.
اما ۱۳۷۷-ییل یازیده شمالي افغانستان طالبلر قۉلیگه اۉتیشی بیلن او پاکستان‌گه هجرت قیلیشگه مجبور بۉلدی. طالبان حکومتی نینگ قوله‌شی و امریکا همده ناتو باشچیلیگیده‌گی اۉتیش دوری حکومتی اۉرنه‌تیلگونچه او پېشاورنینگ (تهکال پایین) منطقه‌سیده شریف ساحل بیلن بیرگه‌لیکده هنری گروهینی توزیب، پاکستان‌ده‌گی مهاجرلرنینگ تۉی و بزملریده اجرا قیلیب، حیاتینی اۉتکزدی.
۱۳۸۱-ییلده امریکا و ناتو کوچلری باشچیلیگیده اۉتیش دوری حکومتی توزیلگچ، او ینه اۉز وطنی میمنه‌گه قَیتیب، صنعت فعالیتینی قَیته باشله‌دی. بو دورده اونینگ قۉلیده موسیقه و قۉشیقچیلیکدن باشقه تیریکچیلیک واسطه‌سی یۉق اېدی. اونگه هېچ بیر گروه یاکه شخص حاميلیک قیلمسدی. شو ییللردن تارتیب تا عمری‌نینگ آخرگی کونلریگچه فقط اَیریم حاللرده کابل‌ده اۉزبېکلرنینگ دولت و مدني تشکیلاتلری تامانیدن تشکیل اېتیلگن تدبیرلرده قتنه‌شیشگه تکلیف اېتیلر، اما بوندن تشقری ایچکی یاکه خلق ارا دستورلرگه دېیرلی قۉییلمس اېدی. عیناً شو دورده او سعوديه عربیستانیگه حج سفریگه باریش بختیگه میسر بۉلدی.
عبدالحد سحرنینگ «ظفر» آرکستریده‌گی صنعت فعالیتی دوامیده یازیب آلینگن اثرلری — ۲۵–۳۰ ته رادیو قۉشیغی و ۸–۹ ته تلویزیونی قۉشیغیدن عبارت. بو قۉشیقلر حقیده مېن بوندن ۱۰–۱۱ ییل اوّل اۉزبېک تیلیده یازگن و تأکیدلب اۉتگن «افغانستان اۉزبېک هوسکار موسیقه‌سی نینگ تاریخی» ناملی (حلی نشر قیلینمه‌گن) رساله‌مده هم قید اېتگن اېدیم. بو قۉشیقلرنی مدنیت و صنعتیمیزگه مِهر قۉیگن وطنداشیمیز، آلمان‌ده یشاوچی محمد ظاهر کوشا یوتیوبی کانالیده آرشیفلب قۉیگن. شونینگدېک، مرحوم سحرنینگ «گُلسرخ» انسامبلی آرقه‌لی یازیب آلینگن دري تیلیده‌گی ۵–۶ ته تلویزیونی قۉشیغی هم یوتیوب اجتماعي ترماغیده موجود بۉلیب، اولر نینگ اَیریم لینکلرینی مېن اوشبو مقاله‌ده جایلشتیردیم.
هنری میراثی
مرحوم وفاتیدن سۉنگ، اوشبو سطرلر مؤلفی مېمنه شهر حاکملیگی مهمانخانه‌سیده صنعت و مدنیت اهللری همده دولت ملازملری اشتراکیده خاطره تدبیرینی اۉتکزیب، او کیشی نینگ یادی و خاطره‌لریدن یادگارلیک قیلدیم. شونینگدېک، بیر نېچه بار اونینگ ترجمه‌ی حالی و هنری فعالیتی نینگ قیسقه‌چه بیانینی شخصي فیس‌بوک صحیفه‌م آرقه‌لی نشر اېتدیم. افسوسکی، او کیشی نینگ تورلی دورلرده‌گی حیاتی و ایجادي فعالیتیگه عاید رادیو، تلویزیونی و مجلس قۉشیقلری تۉلیق آرشیف قیلینمه‌گن. بیر نېچه ییل اوّل مېن بو وظیفه‌نی بجریشنی مرحوم نینگ جیینی انجنیر محمد عالِمگه بیر نېچه بار پیشنهاد اېتدیم، بیراق عایله‌وي اقتصادي احوال نینگ آغیرلیگی و اجتماعي شرایط نینگ ناقوله‌یلیگی سبب او بونگه عاجزلیک قیلدی.
اونینگ اېنگ مهم بدیعي میراثی حسابلنگن اۉزبېکچه قۉشیقلری افغانستان ملي رادیو و تلویزیونی آرشیفیده طالبان نینگ بیرینچی حاکمیتی دوریگچه سقلنیب کېلگن. حرمتلی حاجی امان‌الله خلیلیار ۱۳۸۴ ییلده اۉزبېکچه دستورلر مسوولی نینگ سۉزلریگه کۉره، بو آرشیف نینگ آز‌گینه قِسمی بوندن مستثنا، طالبان بیرینچی حکمرانلیگی دوریده یاندیریب یوباریلگن. اما بعضی مسووللر رحمی و غمخۉرلیگی طفیلی دري و پشتوچه قۉشیقلر آرشیفی نابود بۉلیشدن سقلب قالینگن. اگر بو معلوماتلر تۉغری بۉلسه، اونینگ فارسي (دري) قۉشیقلری تۉلیق حالده «گُلسرخ» انسامبلی و ملي رادیو آرشیفیده سقلنگن بۉلیب، سانی اېسه کۉپ اېمس.
بیراق اونینگ اېنگ کتّه بدیعي میراثی بۉلگن اۉزبېکچه قۉشیقلری‌نینگ تقدیری حقیده انیقراق معلوماتگه اېگه اېمسمن. فقط‌گینه اَیریم مخلصلر و دۉستلری، جمله‌دن آلمان‌ده یشه‌یاتگن ظاهر کوشا جنابلری یوتیوبیده جایلشتیرگن آز‌گینه قۉشیقلری موجود. شو سبب، بو قۉشیقلر اجتماعي ترماقلرده جوده کم اوچره‌یدی. شو یېرده اونینگ بعضی قۉشیقلریگه عاید یوتیوب لیکنلرینی کېلتیره‌من:
عایله‌وي حیاتی
عبدالاحد سحر ۱۳۷۰-ییلده مېمنه شهریده مولوی آدم‌خان نینگ قیزی بیلن عایله قورگن. بو نکاحدن تۉرت فرزند ایکّی اۉغیل و ایکّی قیز دنیاگه کېلگن:
با‌بربېک فاریاب بیلیم یورتی اقتصاد فاکولته‌سی بیتیرووچیسی.
تېموربېک عربخانه لیسه‌ی نینگ ۱۲-صنف اۉقووچیسی.
ایکّی قیزلری اېسه مهربان آنه‌سی‌نینگ تربیه و سعی-حرکتلری طفیلی عالی تحصیلات آلیب اولغه‌ییشدی.
رحمتلی‌نینگ وفاتی
عبدالاحد سحر ۱۳۸۵- ییل ۲۸-حوت کونی کوتیلمه‌گنده یوز بېرگن مغزی سکته‌لیک طفیلی ۵۴ یاشیده مېمنه شهری‌نینگ زرگرخانه گذریده عالمدن اۉتدی. مرحوم آته-بابالری قبرستانی مېمنه شهریده‌گی «خاک شهیدان» قبرستانیده دفن قیلیندی.
تحقیق وتگارش: محمد کاظم امینی
تهران-ملارد-بهاره غربی
ترجمان: محمدحسن تۉلقین
