موسی الخوارزمی(780-850)
خوارزمي نینگ اېنگ ییریک یولدوزشناسلیک اثری اونینگ «زیج»ی دیر. عالِم بو اثرینی 830 ییل اطرافیده یازگن.
خوارزمي‌نینگ «زیج»ی 37 باب، 116 جدول‌دن عبارت. اثرنینگ اوّلگی بېش بابی کرونولوژيگه بغیشلنگن بۉلیب، «طوفان»، «اسکندر»، «سفر» و عیسوي عصرلریده‌گی سنه لرنی هجري عصرگه کۉچیریش قاعده‌لری کېلتیریله‌دی. 6-بابده ایلنه 12 بورجگه، بورج 30 درجه‌گه، درجه 60 دقیقه‌گه، دقیقه 60 ثانیه‌گه و هکذا ميده بۉل‌کلرگه بۉلینیشی بیان اېتیله‌دی. 7-22- بابلر قویاش، آی و بېش سیاره نینگ حرکتلری مسأله‌سیگه بغیشلنگن. بو بابلرده خوارزمي قدیمگی و ایلک اۉرته عصر هند یولدوزشناسلیک معلوماتلریدن، ایران و یونان معلوماتلریدن ماهرانه فایده‌لنگن حالده بطلمیوس نینگ جیومرکز سستمیگه اساسلنیب، نباتات حرکتینی بیان اېتگن. 23-باب مثلثات‌گه بغیشلنگن، اونده خوارزمي «تېکیس» و «عکسلنگن سینوس» توشونچه لرینی کیریته‌دی و بو توابع(ریاضیکی) جدوللرینی کېلتیره‌دی. 25-27-بابلر ریاضی جغرافیه گه بغیشلنگن. بو یېرده جیوگرافیک جایلرنینگ اوزونلیک و کېنگلیکلرینی انیقلش قاعده‌لری کېلتیریله‌دی و بو کوردیناتلر نینگ اۉزگریشی قویاش نینگ ییللیک، کېچه-کوندوزلیک حرکتیده اکلیپتیک (دایرلبروج)، اېکوا‌توریل (استوای) کوردیناتلر نینگ اۉزگریشی بیلن باغلیکلیگی کۉرستیله‌دی.
28-بابده خوارزمي ینه مثلثی مسأله‌لرگه مراجعت قیله‌دی و تنگېنس، کوتنگینس توشونچه‌لرینی کیریته‌دی همده اولرگه ماس جدوللرنی کېلتیره‌دی. 29-بابده سیاره لر حرکتی نینگ تېزلیگی انیقلنه‌دی. 30-بابده قویاش و آی کۉرینمس کلچه‌لری‌نینگ اۉلچمی کېلتیریله‌دی. 31-32 و 36-37-بابلر منجملیک مسأله‌لریگه بغیشلنگن، 33-35-بابلر قویاش و آی توتیلیشی و پره‌لکس (یاریتگیچ نینگ کۉرینیش فرقی) مسأله‌لریگه بغیشلنگن.
خوارزمي «زیج»ی خلیفه‌لیکده‌گی دستلبکی یولدوزشناسلیک اثرلردن اېدی. اثر یازیلیشی بیلن عالِملرنینگ دقّتینی اۉزیگه قرتدی. اونگه خوارزمي نینگ زمانداشلریدن فرغاني، الهاشیمي و باشقه‌لر یوکسک بها بېریشگن. ابو ریحان بېروني بو «زیج»نی شرحلشگه اوچته اثرینی بغشیلگن. فن تاریخیده هسپانیهلیک عرب استرونومی مسلمه المجریتي تامانیدن 1007 ییلی کۉچیریلگن نسخه دقّتگه سزاوار. بو نسخه‌نی 1126 ییلی هسپانیهلیک لاتینچه‌گه ترجمه قیلدی. خوارزمي «زیج»ی حاضر منه شو لاتینچه ترجمه‌ده موجود. شو ترجمه نینگ تۉرت قۉلیازمه نسخه‌سی اساسیده 1914 ییلی خ. زوتېر «زیج» نینگ لاتینچه تنقیدي متنینی، شو متن اساسیده آ. نېیگوبوېر اېسه 1962 ییلی اونینگ اینگلیسچه ترجمه‌سینی نشر اېتگن. منه شو ایکّی نشر اساسیده «زیج» نینگ تۉله روسچه و قسماً اۉزبېکچه ترجمه‌لری نشرگه تیارلندی.
خوارزمي «زیج»ی‌نینگ اروپا فنیگه تأثیری خ. زوتېر، ک. ه. نللیناو ای. یو. کره‌چکاوسکيلر تامانیدن یخشی اۉرگنیلگن. تدقیقاتچیلر تأکیدلشیچه، خوارزمي نینگ بو اثری اونینگ حساب و الجبر‌یک رساله‌لری کبی بونده‌ی اثرلرگه احتیاج توغیلگن پیتده یوزه‌گه کېله‌دی و بو اثری بیلن عالِم یولدوزشناسلیک اثرلر یازیلیش اسلوبینی ستندردلشتیردی، بو ستندرد اېسه تا اولوغ بېک «زیج»یگچه اۉز کوچینی سقله‌دی.
خوارزمي اۉز «زیج»یده باشلنغیچ مېریان صفتیده، هند عنعنه‌سیگه کۉره، ارین (حاضرگی هندستانده‌گی اوجین) شهریدن اۉتگن مېریاننی تنله‌گن، اروپاده 12ی عصرده راجېر بېکان و بویوک البېرت هم ارین مېریانی غایه‌سی نینگ طرفدارلری بۉلگنلر. ارین غایه‌سیگه کۉره، اییلیک پېتر (فرانسوی) 1410 ییلی اۉزی نینگ «یېر تصویری» ناملی اثرینی یازدی. بو اثر نینگ 1487 ییلی چاپ اېتیلگن بیر نسخه‌سیدن کالومب فایده‌لنگن. کالومب نینگ اۉزیگه تېگیشلی نسخه حاشیه‌سیگه یازگن اېسلتمه‌لریگه کۉره، ارین غایه‌سی اونده یېر نینگ ناکسیمان اېکنلیگی و یېرنینگ ارینگه دیامېترل قره‌مه-قرشی طرفیده ارینگه اۉخشش جای بۉلیشی کېره‌کلیگی حقیده تصور حاصل قیلگن.
شونده‌ی قیلیب، خوارزمي‌نینگ «زیج»ی جغرافیه ساحه‌سیده‌گی بویوک کشفیاتلرگه هم علاقه‌دار بۉلدی. خوارزمي جیوگرافیک اثری نینگ یازیلگن ییلی انیق معلوم اېمس. اکادمیک و. و. برتالد بو اثر 836-847 ییللر آره‌سیده یازیلگنلیگینی انیقله‌گن[6].
اثر 1037 ییلی کۉچیریلگن یگانه عربچه نسخه‌سیده بیزگچه یېتیب کېلگن بۉلیب، بو نسخه ستر‌سبورگ یونیورسیتیی کتبخانه‌سیده سقلنه‌دی.
