مصر تاریخیده اۉزبېکلر
اۉزبېکلر نینگ مصرده توتگن اۉرنی، اولرنینگ پادشاه‌لیک بیلن باغلیقلیکلرینی تېرن انگلش هر ایکّی مملکت اۉرته‌سیده‌گی دۉستلیکنی ینه‌ده مستحکملشگه خدمت قیله‌دی.
اۉزبېکلر مصرده واليلیک، حاکملیک قیلیشدی، نفوذلی محکمه‌لرده رهبر، امیر، قۉشینگه قوماندان بۉلیشدی. اوزاق دور ایچیده مصرنینگ سیاسي- اداري، اجتماعي ومدني حیاتیده علیحده ا‌ۉرین اېگه‌للشدی.
عباسيلر خلیفه‌لیگی دوریده اصلی بخارالیک احمد ابن تولون عایله‌سی مصرده مستقل دولت برپا اېتیب، 868 (254 هجري) ییلی تولونيه دولتیگه اساس سالدی. بو عایله مصرده اۉتّیز سکّیز ییل حکمرانلیک قیلدی. بو ییللر مصر تاریخیده یارقین ایز قالدیرگن دور حسابلنه‌دی.
ابن تولون اۉتکیر سیاستچی، ماهر رهبر، حربي ساحه‌ده هم کۉپ بیلگن متخصص اېدی. او باشقرگن ییللر مصرده تینچلیک و آسایشته‌لیک برقرار بۉلدی، آدملر خاطر جمع و تۉق حیات کېچیریشدی. او دهقانچیلیک ساحه‌سیگه علیحده اعتبار قره‌تدی، ینگی یۉللر قوردیردی. شهر اطرافی دېوار بیلن اۉره‌لدی، خصوصاً، «اکل حسینه» قلعه‌سی قوریلدی.
تاریخچیلر اونی «خلقیگه عدالتلی، سخاوت‌پېشه، شریعتگه تۉله عمل قیلووچی پادشاه، عالِملر و دانشمندلرنی سېوه‌دیگن، اېزگولیک قیلیشنی خوش کۉره‌دیگن، آدملردن یاردم، یخشیلیک و صدقه و احسانینی ایه‌میدیگن انسان، دایما علم، حدیث ایزلش بیلن مشغول بۉلگن، مصردن فوراتگچه، بویاغی مراکش یورتلریگچه حکمرانلیک قیلیب، عدالت اۉرنتگن، حتی بغداد خلیفه‌لیگیگه نامزادی قۉییلگن دلبر شخص اېدی»، دېیه تعریفلشه‌دی.
اۉغلی خمارويه هم مصر حدودیده تورلی نزاع و فتنه‌لر نینگ آلدینی آلیشده، آسایشته‌لیک و فراوانلیکنی تأمینلشده کتّه خدمتلر قیلگن.
احمد ابن تولون و اۉغلی خمارويه دوری مصر تاریخیده‌گی آلتین دور حسابلنه‌دی، چونکه شو دورده یورت مدني یوکسلدی، اقتصادي اۉسدی. حتی اونینگ تشقی سودا ایلنمسی 4،3 میلیون دینارنی تشکیل اېتدی.
شونینگدېک، تولونيلر اسلام عالمینی بیزانسیلر خطریدن سقلشده علیحده خدمتلر قیلیشدی. بیزانس عباسيلر خلیفه‌لیگی پایتختی و شام شهرلریگه قرشی جنگه آتلنگنیده تولونيلر اولرگه قرشی کوره‌شیب، خلیفه‌لیک دولتی چېگره‌لرینی مستحکملشدی. مصر و شامده توریب، رومگه قرشی حمایه بیراغینی بلند کۉتریشدی و رومنی دهشتگه سالگن ییریک کوچگه ایلنیشدی.
احمد ابن تولون ترسسده بیزانسیلر اوستیدن غلبه قازاندی، اولردن مسلمان اسیرلرنی قَیتریب بېریشنی طلب قیلدی. ترسوسدن فورات دریاسیگچه بۉلگن یېرلر اونینگ قۉل آستیگه اۉتدی. اوشبو ظفرلر طفیلی ابن تولون مصر، شام و عربستان یریم آرالیده حکم یوریتدی.
تولونيلردن سۉنگ مصرده «ایخشیدي» نامی بیلن مشهور، اصلی فرغانه‌لیک محمد ابن تاغاچ ابن جف ایخشیدلر دولتیگه اساس سالدی. او مصرده اۉتّیز بېش ییل (مِیل. 945-969، هیج. 323-358) حکمرانلیک قیلدی. محمد ابن تاغاچ عادل، باتیر، اوزاقنی کۉره آله‌دیگن، تېرن مشاهده‌لی، تدبیرکار پادشاه اېدی. او جنگ علمینی یخشی بیلر، قۉشیننی عزت-اکرام قیلر اېدی.
تولونيلر بیلن ایخشیديلر بیر-بیرلری بیلن قوده-انده بۉلیب کېتیشگن، قوتروندي خماروي فرغاني نینگ قیزیگه اویلنگن، بو نکاح شاد و خرّملیک و گۉزللیک تمثالی بۉلیب، بو حقده‌گی اثرلر حاضر مصر ادبي میراثی نینگ بیر قِسمیگه ایلنگن.
اۉزبېکلر ایکّی دېنگیز (قاره و اۉرته یېر دېنگیزی) بۉییده جایلشگن پادشاه‌لیکلر سلطانلری نینگ دایمي اعتباریده بۉلیشگن. اصلیده اکثریت سلطانلر نینگ کېلیب چیقیشی قیپچاق (اۉزبېک) دیاریدن اېدی. مثلاً، مصر سلطانی ظاهر بې‌یبرس اۉزبېکلر بیلن اتفاق توزیشگه اینتیلردی. 1261-1263 ییللری برکه خان بیلن اۉز ارا باردی-کېلدی و ساوغه-سلام یوباریشنی یۉلگه قۉیگن اېدی. سلطان بې‌یبرس اۉشه ییللری اونینگ قیزیگه اویلندی. قاهره، قودوس، مککه و مدینه منبرلریدن اونی دعا قیلیشردی. بو اتفاق شبهه‌سیز، ایکّاولری نینگ هم دشمنلری بۉلگن، فارس و عراق‌ده زوغاوم اۉتکزه‌یاتگن مۉغول باسقینچیلری دولتیگه قرشی کوره‌شگه یۉل آچدی.
سلطان بې‌یبرس بو اتفاقچیلیکدن قۉشینلرینی کوچیتیریب آلیشده فایده‌لندی. بو همکارلیک مصرنی اۉزبېکلر بیلن ینه-ده یقینلشتیریشگه، بیر-بیریگه حمایه‌چی بۉلیشگه آلیب کېلدی. شو نینگ اوچون مصر قۉشینی نینگ قومندانی هم، یېرلری‌نینگ امیری هم اۉزبېکلر بۉلدی.
اۉلکه‌ده اسلام دینینی حمایه قیلیشده اۉزبېکلر نینگ اۉرنی نهایتده کتّه. کۉرینیب توریبدیکی، بیر تاماندن هجري 7عصرده قیپچاق دولتیده اۉزبېک‌خان‌نینگ اسلامنی قبول قیلیشی مناسبتی بیلن اسلام یورتلری کېنگه‌یگن بۉلسه، ایکّینچی تاماندن شو منطقه خلقلری بیلن اۉز ارا همکارلیک نتیجه‌سیده مصر و شامده‌گی اسلام لشکرلری آزیق-طعام بیلن تأمینلندی. بو یېرده مصر و مۉغول-قیپچاق دولتی، خصوصاً، اونینگ باشچیسی اۉزبېک‌خان اۉرته‌سیده‌گی حربي همکارلیک مهم اهمیت کسب اېتدی.
اۉزبېکلر نینگ مصر پادشاه‌لری اداري حیاتیده هم اۉز اۉرنی بار. اولر پادشاه‌لیک کېنگشی امیری، قۉشین قوماندانی، قورال-یراغ امیری، کاروانلر امیری، حج امیری کبی اۉته اعتبارلی و عالي منصبلرده ایشلشگن. حتا سلطان سراییده فقط بیر کیشی‌گینه تعیینلنه‌دیگن مجلس امیری، سلطان قۉریقچیسی، سلطان شفاکاری کبی لوازملرنی هم اۉزبېکلر اېگه‌للشگن.
شونده‌ی امیرلردن بیری امیر اۉزبېک یوسفي اېدی. او پادشاه‌لیک دولتی‌نینگ بویوک امیری، سلطان قَیتبای دوریده اېنگ تنیقلی رهبر، دولت مصلحتچیسی، یۉلباشچیسی اېدی.
امیر سیف‌الدین اۉزبېک ابن تاتاه هم ناصر محمد ابن قلوون پادشاه‌لیگی دوریده اېنگ کَتگه امیرلردن اېدی. امیر اۉزبېک محمودي هم شولر جمله‌سیدن. عیناً او 824 هجري ییلده حج امیری صفتیده حاجیلر کاروانینی باشقرگن.
