مصر تاریخیده اۉزبېکلر
درحقیقت، اۉزبېک خانلری و مصر پادشاه‌لیک دوری سلطانلری اۉرته‌سیده قوده-انده‌چیلیک مناسبتلری هم موجود بۉلگن. مثلاً، مصر پادشاهی ناصر محمد ابن قلوون اۉزبېک بیلن دۉستانه علاقه‌لرینی ینه‌ده مستحکملش مقصدیده هجري 720 ییلده اۉزبېک امیره‌سی تۉلین آی (یاکه تولون خاتین)گه اویلنگن.
شونینگدېک، مصرده‌گی اۉزبېک امیرلری هم مصر سلطانلری نینگ قیزلریگه اویلنیشدی. مثلاً، امیر قوسون اۉزبېکي اېلّیک مینگ دینار مَهر بېریب، پادشاه ناصر ابن قلوون نینگ قیزیگه اویلندی. اونینگ اۉغلی اۉزبېک ابن تاتاه هم پادشاه ناصر نینگ اۉزبېک‌خان قیزیدن توغیلگن قیزیگه اویلنگن اېدی.
ملاحظه شوکه، سلطان ناصر محمد ابن قلوون نینگ اۉزبېک‌خان بیلن قوده-انده‌چیلیگی، اۉزبېکلرنی مصرده‌گی یوقاری لوازملرگه تعیینلشی اۉزبېکلر نینگ اۉشه زمانلرده مصرده‌گی تورکي قۉشینلر آره‌سیده علیحده اعتبارگه مالک طبقه‌دن بۉلیشگنینی کۉرسته‌دی. درحقیقت، ناصر ابن قلوون مصر قۉشینلری، امیرلری ترکیبیگه قیپچاق مملکتیدن بۉلگن اۉزبېکلر کۉپراق کیریشینی خواهلردی. شو نینگ اوچون هم او بیلن اۉزبېک‌خان اۉرته‌سیده اېلچیلر، ساوغه-سلاملر یوباریش تینمسدی.
تۉغریراغی، یوباریلگن اېلچیلر اۉزبېکلرنی، چنانچه سیف‌الدین تۉقسبا، سیف‌الدین بېکمیش، امیر علاوالدین آیدغدي خوارزميلرنی یخشی بیلیشردی. اۉزبېک‌خان اسلامنی قبول قیلگنیدن سۉنگ پادشاه ناصر ابن قلووندن فیقه، حدیث، سنتگه عاید کتابلردن یوباریشینی سۉره‌یدی.
مقریزي بونده‌ی یازه‌دی: «امیر سیف‌الدین بېکمیش جومدار ظاهري، امیر بدرالدین بیلیک سیفي سَلاري اۉزبېک دیاریدن هدیه قطاریده بیر خط هم کېلتیردیلر، اونده «جامیع الاصول فی‌الحادیث الرسولع،» «شهرال» سننه»، راویاني نینگ فیقیگه عاید «بحر» و باشقه بیر نېچه کتابلرنی تاپیب یوباریش سۉره‌لگن اېدی، درحال تیارلب قۉییلدی».
اۉزبېکلرنینگ ناصر محمد ابن قلوون زمانیده اېریشگن مرتبه‌لری، اونینگ اۉزبېکلر بیلن دۉستانه علاقه‌لری، قوده-انده بۉلیشی بیزنی سلطان ناصر ابن قلوون نینگ اۉزی هم اصلی اۉزبېکلردن کېلیب چیققن، دېب خلاصه قیلیشگه یۉللید‌ی.
تاریخي منبعلرده ذکر اېتیلیشیچه، اونینگ آغه‌سی قیپچاقلردن بۉلگن. قیپچاقلر اېسه «دشتی قیپچاق»، «جنت مکان یورت» دېب تعریفلنه‌دیگن منطقه‌نی وطن قیلگن تورکي خلقلر نینگ نامی‌دیر. بیرینچی اۉزبېک دولتیگه اساس سالگن اۉزبېک‌خان و اولادلری ابولخیر شَیباني‌خان نسبی هم اولرگه باریب قۉشیله‌دی.
سلطان ناصر محمد ابن قلوون نینگ آنه‌سی شهلون خاتین اسملی قیپچاق امیره‌سی بۉلگن، او مصرده آته‌سی بیلن یشردی. تاریخي منبعلرده یازیلیشیچه، سلطان ناصر هم قیپچاق مۉغوللریدن بۉلگن اۉزبېک‌خان نینگ قیزیگه اویلنگن. بو واقعه‌لر ابولخیر شَیباني قۉل آستیده اۉزبېک دولتی برپا اېتیلیشیدن ایلگری صادر بۉلگن.
مصر تاریخي منبعلری اۉزبېکلرنی گۉزل فضیلتلر و عجایب صفتلر، شجاعت، سخاوت، وقار، باشقریشگه ماهر، حربي انتظامگه اېگه خلق دېیه توصیف‌لیدی. اۉزبېک‌خان نینگ اۉزی عربي منبعلرده عادل و سخي پادشاه بۉلگنی، اونینگ زمانیده اسلام گُللب-یشنه‌گنی، علمالرنی و صالح کیشیلرنی دایما عزت-اکرام اېتیلگنی تأکیدلنه‌دی.
عثمانيلر دوریده هم مصرده اۉزبېکلر موجود اېدی. عثمانيلر دوریده‌گی آرشیف حجتلریدن قاهره‌ده‌گی اۉزبېک تکیه (محله)سی اۉرته آسیادن کېلگن برچه اۉزبېکلرنی یخشی کوتیب آلگنی معلوم بۉله‌دی. عثمانیلر دولتی اولرگه سلطانلر وقفی (مخصوص حسابی)دن انفاق-احسان قیلگن، محله‌لرینی آبادانلشتیریش و توزه‌تیشگه علیحده اعتبار قره‌تگن، او یېرده یشاوچیلرنینگ آزیق-طعامی و علم آلیشلری اوچون یېترلی مبلغ اجره‌تگن، اولر نینگ احتیاجیگه کۉره کتابلر چاپ اېتیشگه رخصت بېرگن.
حاضرگی پیتده هم قاهره‌ده بیر قنچه اۉزبېک عایله‌لری یشیدی. شاشلیک، بخارالیک، فرغانه‌لیک، ترازلیک عایله‌لر بار، اولر یورتلری نامیگه نسبت بېریلگن اسملرینی همان سقلب کېلیشه‌یپتی.
اۉزبېکلر مصر نینگ اوزاق تاریخی دوامیده اونینگ مدني حیاتیده هم علیحده ا‌ۉرین توتیشگن. بونگه هجري 247 ییلی قاهره روضه‌سیده احمد فرغاني بنا قیلگن بیر‌گینه نیل مقیاسی (اۉلچه‌گیچی)نی اېسلش کفایه. اهمیتلیسی شونده‌که، بو مقیاسدن حاضر هم کېنگ فایده‌لنیلماقده.
احمد ابن تولون قوردیرگن جامع (مسجد-مدرسه) مصر نینگ حاضرگی کونده هم میدانی جهتیدن اېنگ کتّه جامع‌لریدن بیری دیر. اونی احمد ابن تولون میلادي 878 (هجري 265) ییلی قوریب بیتکزگن، قاهره نینگ سعیده زینب محله‌سیده‌گی ابن تولون میدانیده جایلشگن. احمد ابن تولون بو جامعنی دین، قرآن، لغت (تیل) علملرینی اۉرگته‌دیگن عاليگاه قیلگن، اونی یېتوک عالِملر و محدیثلر مکانیگه ایلنتیرگن اېدی. کېینچه‌لیک بو علم درگاهیده داروخانه، شفاخانه قوردیریب، کوچلی طبیب و داروشناسلرنی هم جلب قیلدی.
بوندن تشقری، احمد ابن تولون قُتَیَع شهریگه اساس سالدی، اسلام زمانیده او فوسطات شهریدن کېین مصر نینگ اوچینچی پایتختیگه ایلندی. مصر ترقیاتیده ایشخیدیلرنینگ هم علاحیده اۉرنی بار. امیر ابوبکرمحمد ابن تاغاچ ایشخیدی برپا ایتدیرگن 36فدانلی ایشخیدی باغی بونگه مثال دیر.
پادشاه‌لیک دوری عابده‌لری حقیده ملاحظه یوریتگنیمیزده، اۉشه دورده اۉزبېک معمارلیگی مصر عمارت سازلیگیگه نېچاغلی تأثیر اۉتکزگنیگه گواه بۉله‌میز. مثال طریقه‌سیده سمرقند قبه (گنبذ)لرینی آل‌یلیک. اولر نینگ (پیاز شکلیده‌گی) مهاب‌تی، هر تاماندن بیر خیل کۉرینیشی، اوزون، علیحده چیقیب تورووچی بۉینی تشقریدن جوده آچیق، روشن کۉرینگن. حال‌بوکه، بو تېموريلر عمارت سازلیگی نینگ اۉزیگه خاص مهم اسلوبلریدن اېدی. خودّی شو نرسه بیز ملاحظه یوریته‌یاتگن حسن ابن ناصر محمد ابن قلوون مسجدی قبه‌سی و سمرقندده‌گی امیر تېمور مقبره‌سی نینگ قبه‌سی اۉرته‌سیده‌گی کتّه اۉخششلیکده یارقین نمایان بۉله‌دی.
خودّی شو شکل قوسون جامعیده هم قۉللنگن. امیر قوسون اۉزبېکي هجري 720 ییلی تولونبای اۉزبېک‌خان قیزینی ناصر محمد ابن قلوونگه نکاحلش مقصدیده کېلینگه همراه بۉلیب مصرگه کېلگنیده 730 هجري ییلی اۉز نامی بیلن اتله‌دیگن جامع قوردیرگن اېدی. اونینگ «زوبله» ناملی تشقی دروازه‌سی بار. حاضرگی جایی قاهره نینگ دربول احمر محله‌سیده‌گی مغربيلر کۉچه‌سیده. بو جامع بوزیلیب کېتگن بۉلسه-ده، دروازه‌لری سقلنیب قالگن. سیف‌الدین اۉزبېک یوسفي برپا اېتگن «اۉزبېک استراحت باغی» حاضر هم قاهره‌لیکلر نینگ سېویملی مسکنی دیر.
ماجیده مخلوف،
مصر نینگ ابن شمس یونیورسیتی شرق تیللری دیپارتمنتی مدیری
کامل‌جان رحیم اوف ترجمه‌سی
اۉگیرووچی: ز. س
