مخدوم اعظم (1461-1542)
ماوراانهرلیک علّامه، ییریک دیني و سیاسي ارباب، نقشبنديه طریقتی‌نینگ رهنماسی و نظريات‌چیلریدن بیری مخدوم اعظم نینگ تۉلیق اسمی سعید احمد خواجگی ابن سعید جلال‌الدین کاساني دهبېديدیر. او فرغانه واديسی‌نینگ کاسان شهریده تولد تاپگن. کاساني‌نینگ آته‌سی قاره‌خانيلر (840-1212) سلاله‌سیگه منسوب سلطانلردن برهان‌الدین قیلیچ (11عصر) اولادلریدن بۉلیب، آنه‌سی اېسه کاسان سعیدلری عایله‌لریگه منسوب اېدی.
مخدوم اعظم ایلک تعلیمنی کاسان مکتبلریدن بیریده آلگن. سۉنگ اخسی‌ده خواجه مبارک مدرسه‌سیده اۉقیشنی دوام اېتدیره‌دی. کاساني‌نینگ داملاسی ملا ضیا اۉز شاگردی‌نینگ اعلی درجه‌سیده‌گی قابلیبینی اعتبارگه آلیب، اونگه «علم الظاهر» (عادي، عمومي علملر)دن یخشی تعلیم بېره‌دی و شو بیلن بیرگه «علم‌الباطن» نی چوقور اۉرگتدی. چنانچه، یاش احمد استاذی‌نینگ رأییگه کۉره تنیقلی صوفي شاعرلردن جلال‌الدین رومي نینگ (1207-1273) «مثنوي معنوي» دېب ناملنگن مشهور دېوانینی قیته-قیته اۉقیب، اونده‌گی چوقور فلسفي فکرلرنی «قلب کۉزلری» بیلن کۉریب، انگلب آلیشگه حرکت قیله‌دی.
مدرسه‌نی بیتیرگچ، احمد کاساني شیخ میر سعیدعلی‌گه شاگرد توشه‌دی. میر سعید علی ینگی شاگردینی بیلیمینی سینب کۉریش اوچون قیین-قیین سواللر بېره‌دی. احمد کاساني سواللرگه تۉلیق جوابلر قَیتره‌دی. شاگردی‌نینگ بیلیمیدن ممنون بۉلگن شیخ: «اېندی مېن سېنگه اېمس، بلکه سېن مېنگه استاذ بۉلدینگ» دېگن اېکن. ینه بیر نېچه کوند‌ن سۉنگ شیخ علی شاگردیگه بونده‌ی دېگن اېکن: «شاش ولایتی تامان یۉل آلکه، اول ولایتده زمانیمیز قطبی محمد قاضی باردور؛ خواجگان (نقشبنديه) طریقتی کارخانه‌سی‌نینگ بوتون ایشلری اول جوانمردنینگ قۉللریده دور». محمد قاضی (وه‌ف. 1516) مشهور خواجه احرار (1404-1490) شاگردی و اۉز زمانیده نقشبنديه طریقتی‌نینگ رهبری اېدی. او خواجگی احمدنی شاگرد قیلیب آله‌دی و تېز آره‌ده اۉزیگه خلیفه اېتیب تعیینلیدی. منبعلرگه قره‌گنده، مخدوم اعظم اۉشه چاغلرده (تخ. 1491-92 ییللر) استاذی بیلن هرات‌گه سفر قیلیب، او یېرده تنیقلی علّامه و شاعر عبدالرحمن جامي (1414—1492) بیلن بیر نېچه بار اوچر‌شیب صحبتلشه‌دی.
آلتی آیلیک سفردن سۉنگ ماورالنهرگه قَیتگچ، مخدوم اعظم استاذی بیلن تاشکېنت‌گه کېله‌دی. 1503 ییلده بخارا شهری‌نینگ حاکمی محمد سلطان (1500-1504) تکلیفی بیلن بخاراگه کۉچیب باره‌دی. آره‌دن بیر آز وقت اۉتگچ، مخدوم اعظم محمد قاضی رخصتی بیلن اخسیگه قَیته‌دی و بو یېرده مستقل وضع خوانلیک قیلیب، نقشبنديه طریقتینی ترغیب اېتیشگه یوره‌کدن کیریشه‌دی.
محمد قاضی وفاتیدن سۉنگ نقشبنديه طریقتی‌نینگ برچه ماورالنهرلیک شیخلری مخدوم اعظمنی «پېشوایی طریقت» (طریقت پېشواسی) صفتیده اعتراف اېتیشدی. تېز آره‌ده مخدوم اعظم نینگ شهرتی بوتون ماورالنهر و اونینگ اطرافیده‌گی قۉشنی مملکتلرگه یاییلدی.
عیناً اۉشه کېزلرده بویوک شاعر و دولت اربابی ظهیرالدین بابر (1483-1530) مخدوم اعظم نینگ اعتبارینی قازانیش مقصدیده اونگه خواجه احرار نینگ «رساله والیديه» اثرینی تورکي تیلگه اغدریب، هندستانده بیتیلگن اۉز رباعیلر دېوانی «دېوانی بابر»گه قۉشیب یوباره‌دی. افتیدن «بابرنامه»ده بو حادثه اثرنینگ بیزگچه یېتیب کېلمه‌گن (1509-1520 ییللر واقعه‌لری ذکری) قِسمیده توصیف قیلینگن. بیراق میرزا بابر نینگ مذکور دېوانیده مخدوم اعظمگه بغیشلنگن رباعیلر هم اوچره‌یدی:
در هوای نفس خود ما عمری ضایع کرده ایم،
پېش احل‌الله از افعالی خود شرمنده ی.
یک نظر به مخلصان خسته‌دلِ فرمانکه،
ما خواجگی (احمد) را مانده ایم و خواجه ا‌شرا بنده یم.
مضمونی:
نفسیمیز هوسلریده عمریمیزنی نابود قیلدیک،
اېندی اهلله (صوفيلر) آلدیده قیلیقلریمیز اوچون شرمنده بۉلدیک.
بیزده‌ی خسته‌ی دل مخلصلرینگگه بیر نظرینگنی تشله‌کی،
بیز خواجگی (احمد)نی تشلب کېتگن بۉلسک-ده، لېک بیز اونینگ بنده‌لریمیز.
اۉز نوبتیده مخدوم اعظم میرزا بابرگه بغیشلب «بابريه» رساله‌سینی یازیب هندستان‌گه جۉنه‌ته‌دی. تخمیناً 1524-25 ییللرده مخدوم اعظم کرمنه و میانکال حاکمی جانی‌بېک سلطان‌نینگ تکلیفیگه بناءً کرمنه‌گه کۉچیب کېلگن اېدی. تېز آره‌ده شَیباني سلطانلریدن عبیدالله‌خان (1504—1539)، اسکندرخان (وه‌ف. 1583)، بلخ حاکیمی کیستین کرا سلطان و باشقه‌لر مخدوم اعظمنی اۉزلری‌نینگ روحي پیری دېب بیله‌دیلر.
مخدوم اعظم‌نینگ علمي میراثی بای بۉلیب، او تصوف نظریه‌سی و عملیاتی، خصوصاً، نقشبنديه تعلیماتینی ینه-ده رواجلنتیریش ساحه‌سیده برکه‌لی فعالیت کۉرسه‌تدی. اونینگ قلمیگه منسوب 30 دن آرتیق رساله معلوم بۉلیب، «اسرارالنکاح» («نکاح سِرلری»)، «گنجنامه»، «رسالت النسمعوی‌تون» («سمۉ رساله‌سی»)، «بیان الذکر» («ذکر بیانی»)، «رساله سلسله‌ی خۉجه‌گان («خۉجه‌گان سلسله‌سی»)، «شرح غزل عبیدیه» («عبیدیه غزلیگه شرح»)، «معراج العاشقین» («عاشقلرمعراجی»)، «رساله نقشبنديه»، «رسالت ان وجودیه‌تون» کبیلر شولر جمله‌سیدن دیر. او اۉز اثرلری‌نینگ کۉپ قِسمیده علمالر، صوفي شیخلر و دولت اربابلری آره‌سیده‌گی مناسبتلر خصوصیده تۉختب اۉتگن و طریقت‌نینگ سیاسي فعالیتیگه تۉله اساس بار اېکنلیگینی اثباتله‌گن. خواجگی اچینیب یازگنیدېک، او یشه یاتگن زمانده ولایت حاکملری شخصي منفعتلرینی بیرینچی ا‌ۉرینگه قۉییب، حاکمیت تلشیش بیلن بند اېدیلر، تینیمسیز حربي حرکتلر اېسه خلق احوالینی ینه-ده آغیرلشتیرردی. شونده‌ی مرکّب سیاسي و اقتصادي وضعیتده مخدوم اعظم اۉز آبروییدن فایده‌لنیب فتنه‌بازلیککه میلی بۉلمگن ولایت حاکملرینی «اولوغ خواجه احرار کبی ایناقلیک دسترخوانی اطرافیگه ییغیب، بیر-بیرلریگه صلح قۉللرینی اوزه‌تیشگه اونده‌دی»
