مخدوم اعظم (1461-1542)
پیغمبریمیز: «امیرلر نینگ یخشیسی عالِملرنی، عالِملر نینگ یامانی اېسه امیرلرنی زیارت قیله‌دی» حدیثیگه خواجگی کاساني قوییده‌گیچه شرح بېره‌دی. «اگر امیرنی زیارت قیلووچی علما دانا تنبیه‌لر واسطه‌سی بیلن دولتده عدالتلیک، اېزگولیک، فقرالر آره‌سیده آسایشته‌لیک و برقرارلیک اۉرنه‌تیشنی مقصد قیلیب آلسه، بونده‌ی عالِم اصلیده مذکور (زیارت اېتیلگن)، امیر اېسه زایر (زیارت اېتووچی) دېب حسابلنه‌دی» («زبدت‌السالیکین و تنبیه السلاطین» رساله‌سیدن).
مخدوم اعظم نینگ تصوف تعلیماتیگه عاید فکرلری نقشبنديه نظریه سیگه اساسلنگن. علّامه‌‌نینگ فکریچه، نقشبنديه طریقتی اوچ ضروري قاعده‌گه بۉلینگن: 1) ایوان (برادرلیک). یعنی طریقت اعضالری خطی-حرکتلریده همدرد، همنفس و همفکر بۉلیشلری لازم؛ 2) مکان (ا‌ۉرین، موقع). هر بیر طالب مرشیدی‌نینگ نصیحتلریگه عمل قیلیب، برکماللیککه اینتیلماغی لازم و شو جریانده طریقت اعضالری آره‌سیده اۉزیگه مناسب موقع صاحبی بۉلیب، اۉز مرتبه‌سیگه لایق ایش قیلماغی کېره‌ک؛ 3) زمان. اگر معلوم بیر زمان‌نینگ خلقلری و قوملری آره‌سیده ضدیت و اختلافلر پیدا بۉلسه، بولر طریقت برادرلرینی قره‌مه-قرشیلیکلرگه کېلتیرمسلیگی لازم دیر. اما مخدوم اعظم فکریچه، اوشبو قاعده‌لر قطاریگه ینه بیر مهم‌ینی قۉشماق درکار خان. یعنی، طریقت فعالیتی‌نینگ ثمره‌لری خلققه یېتیب باریشی اوچون، صوفي طایفه‌لری‌نینگ مرشیدلری امیرلرو سلطانلرگه یقینراق بۉلماغی کېره‌ک. اساسي مقصد بو یېرده شوکه، دولتده آسایشته‌لیک، برقرارلیک، فقرالرنی حلال محنت بیلن تیریکچیلیک قیلیشلریگه برچه قولی شرایطلر موجود بۉلسه، اونده‌ی هاده صوفي شیخلر دولت اربابلرینی قۉللب-قوّتله‌یدیلر.
مخدوم اعظم اثرلری‌نینگ اېنگ تۉله مجموعه‌سی شرق شناسلیک انستیتوتی خزینه‌سیده سقلنماقده. علّامه فکرلری و دنیاقره‌شلریگه اساسن ابن عربی (1165—1240)، خواجه محمد پارسا (1348—1420) و باشقه تنیقلی فیلسوف صوفي عالِملرنینگ اثرلری تأثیر قیلگن. مخدوم اعظم نقشبنديه تعلیماتی و عموماً تصوف فلسفه‌سینی اۉز زمانیگه ماسلشتیرگن حالده ینگی غایه‌لری بیلن باییتدی.
«میرات‌الصفا» («صافلیک آینه‌سی»)، «اسرار‌النکاح» رساله‌سیده این عربی نینگ «دنیا ازلي (الهي) موجودات‌نینگ آینه‌وي عکسی» موضوعیده‌گی نظریه سیگه قوییده‌گیچه شرح بېریلگن: مطلق و ازلي موجوداتنی درویش یوره‌گی نینگ کۉزگوسیده انعکاس اېتیشی ممکن. مخدوم اعظم اېسه: «هر بیر انسان یوره‌گیده بونده‌ی کۉزگو موجود، اما اونی غافللیک زنگی باسگن. زنگنی یۉقاتیش اوچون انسان طریقتگه کیریشیب، روحي کمالاتگه اینتیلیشی لازمدیر»، دېیدی.
ینه باشقه قطار رساله‌لریده («آداب السالیکین»، «آداب الس صدیقین») بویوک علّامه نقشبنديه تعلیماتیده مرید مرشید مناسبتلری باره‌سیده هم اۉزیگه خاص فکرلرنی ایلگری سورگن. اونینگ فکریچه، شو طریقت آداب و قاعده‌لریده مرید و شیخ مناساب‌تلری اۉز ارا حرمت-عزت اساسیده قوریلماغی لازم. شو بیلن بیر قطارده مرید (سالیک) الله‌گه واصل بۉلیش یۉلیده‌گی تۉسیقلرنی آسانراق یېنگماق اوچون اۉز پیریگه تۉله بۉیسونیشی کېره‌ک.
مخدوم اعظم فکریچه، طریقت اعضالری خلققه یقین بۉلیب، اونینگ دردلری و احتیاجلریگه قیغوداش بۉلسه هم طریقتگه، هم خلققه فایده‌لی دیر. شو باره‌ده مخدوم اعظم قوییده‌گیچه توشونتیریش بېرگن: «طالب (حقیقت ایزلاوچی) اوچون اونینگ الله یۉلیده قیلگن عبادتلری فقط خلق بیلن بۉلگن علاقه و صحبتلریده ثمره‌لی بۉلیشی ممکن کیم، اگر اول نامرد بۉلسه، مرد بۉلور، مرد بۉلسه، شیرمرد بۉلور و اگر شیرمرد بۉلسه، فردمرد (تېنگی یۉق مرد) بۉلغی» («زوبدت اسالیکین»).
مخدوم اعظم نقشبنديه نظریه‌سیگه ینه باشقه اصلاحاتلر کیریتدی. جمله‌دن او نقشبنديه شیخلریدن بیرینچیلر قطاریده جهر ذکری، سماه و شونگه اۉخشش تصوف مراسم ترتیبلری شریعتگه خلاف اېمسلیگینی اثباتله‌دی و حتا اولرنی معلوم بیر درجه‌گه یېتگن شاگردلری آره‌سیده تطبیق اېتدی. بونده‌ی اصلاحاتلر نینگ یگانه مقصدی «نقشبنديه طریقتینی تورک (اۉزبېک) و تاجیکلر اوچون بیر خیل قیلیب، یقینلشتیریشدیر». علّامه‌‌نینگ گپیگه قره‌گنده، خواجگان طریقتی «اۉزیده کۉز کۉرمه‌گن و قولاق اېشیتمه‌گن طریقتلرنی مجسمله‌گن و شو سببدن اونی طریقتلر سره‌سی و توزی، یاخود «سلسله‌ت‌الزهب» (آلتین زنجیر) دېب اتش ممکن.
مخدوم اعظم‌نینگ ترجمه حالی و فعالیتی یقین شاگردلری تامانیدن بیر نېچه اثرلرده یاریتیلگن. اولردن: محمد شهری صفایی الکاتب‌نینگ «انیس االطالبین» («حقیقت ایزلاوچیلر نینگ یقین دۉستی»)، دۉست محمد فالیزکارنینگ « تنبیهُ الذالِّینَ المُزیلِّین » («یۉلدن اد‌شگن و اد‌شتیرووچیلرگه تنبیه‌لر»)، دۉست محمد ابن نورۉز احمد الکېشی الکاساني نینگ «سلسله‌ت السصادقین و انیس العاشقین» («صداقتلیلر سلسله‌سی و عاشقلر دۉستی») کبی اثرلرده اېنگ تۉلیق و ایشانچلی معلوماتلرنی اوچره‌تیشیمیز ممکن. شو منبعلر اساسیده توزیلگن مخدوم اعظم‌نینگ تۉلدیریلگن ترجمه حالی هم معلومدیر. 1617 ییلده ابولبقا ابن‌بهاوالدین ابن مخدوم اعظم تامانیدن توزیلگن «جامع المقامت» دېب ناملنگن اثر شولر جمله‌سیدندیر.
مخدوم اعظم یازگن رساله‌لرگه مخصوص بیتیلگن شرحلر کم بۉلسه-ده، اما بو اثرلرنینگ طریقت‌نینگ سۉنگّی 16-20 عصر باشلریده بیتیلگن نظري ادبیاتلرگه کتّه تأثیری بۉلگن.
نشقبنديه طریقتی‌نینگ تنیقلی نظرياتچیسی بدرالدین کشمیریی (وه‌ف. تخ. 1620) اۉزی نینگ قطار اثرلری («روضَةُ الرّضوان »، « رَوْزَةُ الجَمال »)ده مخدوم اعظم رساله‌لریدن فایده‌لنگن. اونینگ عصرداشی نقشبنديه و یسويه طریقتلری نینگ بویوک نماینده‌سی، نظرياتچیسی و ترغیباتچیسی سلطان احمد حزیني الحصاریی اثرلریده هم مخدوم اعظم بیان اېتگن فکرلرگه کېنگ شرحلر بیتیلگن. معلومکه، حزیني 1567- 68 ییللرده حج‌گه سفر قیلیب، سۉنگ عمری نینگ آخریگچه عثمانيلر سلطنتیگه قر‌شلی اولکن شهر و ولایتلرده (سوريه، قاهره، استانبول) یشب، اۉشه یېرلرده مخدوم اعظم غایه‌لرینی ترغیب اېتدی.
ت.ف.ن. ب. باباجان اوف
اۉگیرووچی: ز. س
