کامل خوارزمی (1825-1899)
کامل خوارزمی 19 عصرده یشب ایجاد اېتگن معرفت پرورشاعر، صنعتکار، خطاط، دولت اربابی، اۉز دوری ایلغار مدنیتی نینگ مشهور وکیللریدن بیری دیر. کامل شاعرنینگ ادبي تخلصی بۉلیب، اونینگ اصلی آتی پهلوان نیازمحمد دیر. پهلوان نیاز محمد 1825 ییلده خیوه‌ده مدرس عبدالله آخون عایله‌سیده توغیلدی. او دستلبکی سبقلرنی محله مسجدی قاشیده‌گی مکتبدن، سۉنگ اۉز آته‌سیدن آلدی. عبدالله آخون اۉغلیگه عرب، فارس تیللرینی اۉرگ‌تدی و ادبیاتگه هوس اویغاتدی. کامل محله مکتبینی تمامله‌گچ، خیوه شهریده‌گی مدرسه‌لردن بیریده تحصیل کۉره‌دی. او ممتاز ادبیات وکیللری نینگ ایجادینی زۉر هوس بیلن اۉرگنه‌دی. نوايی‌نی اۉزیگه استاذ بیلیب، اونگه تقلیدن شعرلر یازه باشلیدی و تېز آره‌ده مشهور شاعر بۉلیب یېتیشدی. او موسیقه و خطاطلیک صنعتینی هم مدرسه‌ده اۉقیب یورگن دوریده اۉرگنگن اېدی.
کاملده‌گی استعدادنی کۉرگن خیوه حکمداری سعید محمد (1856-1865) اونی سرایگه تارته‌دی و او خان سراییده خطاط، محمد رحیمی فېروز (1865-1910) دوریده اېسه میرزاباشی و دېوان بېگیلیک لوازملریده خدمت قیله‌دی.
کامل اۉز اثرلریده عنعنوي عشق-محبت، می-محبوب، معرفت‌پرورلیک، تینچ یشش غایه‌لرینی ترغیب قیله‌دی. اما شاعر ایجادیده معرفت‌پرورلیک غایه‌لری یېتکچی ا‌ۉریننی اېگه‌لیدی. بونگه شاعرنینگ «کمال»، «در بیانی تعریف و توصیفی تاشکند»، «طلاساعت» کبی اثرلری یقّال مثال بۉله‌دی. کامل 1891 ییل سپتمبر آییده پېتېربورگه باره‌یاتیب تاشکېنتده تۉختب «تورکستان ولایتی نینگ گزیته» تحریریتی نینگ التماسی بیلن «تاشکېنت» دېب ناملنگن قصیده یازه‌دی. اونینگ بو قصیده‌سی اۉزبېک ادبیاتیده ینگی اجتماعي ترقیاتنی عکس اېتدیرگن ییریک شعري اثردیر.
پېتېربورگ، مسکاو، تاشکېنت کبی شهرلرنی تماشا قیلیش، خلق احوالی بیلن تنیشیش شاعر قلبیده‌گی وطنپرورلیک حسسینی ینه-ده کوچه‌یتیردی. وطن تقدیری و اونینگ کېله‌جگی شاعرگه تینچلیک بېرمه‌دی. شونینگ اوچون هم شاعر اۉز شعرلریدن بیریده:
نې سود آچیلسه گُل، اۉلسه بهار غربت ارا،
مېنگه کی بۉلمه‌سه یارو دیار غربت ارا،
آچیلمه‌دی چمنستان هوامیدین کۉنگلوم،
کۉزیمگه گُل اېرور انداقکی، خار غربت ارا.
چیقی وطن صدفیدین دېمه گوهر ینگلیغ،
گرچه بۉلسه سېنگه اعتبار، غربت ارا،
دېب اۉز اېلیده، دیاریده توریب اۉزینی غربتده حس قیله‌دی.
کامل بیرینچی بۉلیب اۉزبېک نوت یازووینی اختراع قیلدی. فېروز نینگ فرمانی بیلن «تنبور چیزیقلری» دېب اته‌لووچی خوارزم نوت‌ینی یره‌تدی و «راست» مقامی نینگ باش قِسمینی نوت‌گه توشیردی. کامل نینگ «راست» مقامیگه باغلنگن «مربی کامل»، «پېشروی فېروز» سینگری کویلری نوت‌گه یازیلگنی حالده حاضرگچه سقلنماقده و خواننده، سازنده‌لر تامانیدن کویلنماقده.
شاعر نینگ بو ایشینی اۉغلی محمد ر‌سول میرزا دوام اېتدیریب، خوارزم مقام کویلری اوچون نوت اساسیده موسیقه یره‌تدی. تنیقلی کمپوزیتور متنياز یوسوپاو اېسه بېش تاملیک خوارزم مقاملری کتابینی نشردن چیقردی و کېنگ اۉقووچیلر عامه‌سیگه تقدیم قیلدی.
کامل‌نینگ مدني-ادبي میراثی خیلمه-خیل بای‌دیر. اولرنینگ کۉپچیلیگینی عنعنوي سېوگی-محبت موضوعی تشکیل قیله‌دی. بو موضوع‌ده کۉپ اثرلر یازیلگن بۉلسه هم، شاعر اونگه اۉزی نینگ ینگی شعرو داستانلری بیلن مناسب اولوش قۉشدی.
خصوصاً شاعر نینگ:
ییغلتور عاشقلرینگ لعلِ لبینگ خنده‌سی،
توبي و شمشاد اېرور سرو قددینگ بنده‌سی،
حسن و جمال اوجی نینگ مِهری دُرخشنده‌سی،
کۉرسه مِهر عارضینگ، بۉلگوسی شرمنده‌سی،
سۉیله منگا اې صنم، کیمنی سېور یاریسن؟
کبی آتشین سطرلری کیشینی بې اختيار مفتون اېته‌دی، اونی اۉیلشگه، فکرلشگه اونده‌یدی. مثال اوچون: «ییغلتورعاشقلرینگ لعلِ لبینگ خنده‌سی». عجب، نیمه اوچون عاشقنی معشوقه نینگ لبینی خنده‌سی ییغلته‌دی؟ چونکه عاشق سېوگیلیسی‌نینگ وصلیگه یېتالمیدی. او هجران عذابیده اۉرتنه‌دی. معشوقه اېسه اونینگ بو احوالینی لبده خنده بیلن تماشا قیلیب توره‌دی. معشوقه جفا قیلسه هم عاشق اوندن نری کېتالمه‌یدی. نېگه‌که معشوقه بې‌نهایت گۉزل. اونینگ قامتیگه توبي و شمشاد بنده، گُلگون یوزیدن قویاش شرمنده. قرنگ، شاعر بیر نېچه مصرعگه قنچه معنانی جا قیلگن. نوايی، مونس، آگهي کبی شاعرلرنینگ ایجادی کامل اوچون ادبي مکتب بۉلدی. او اۉز سَلفلری ایجادینی چوقور اۉرگندی. اولر نینگ اثرلریده کویلنگن انسانپرورلیک، عدالتپرورلیک غایه‌لریدن ایجادي فایده‌لندی. شونینگ اوچون شاعر ایجادیده خلقچیللیک غایه‌سی علیحده ا‌ۉرین اېگه‌له‌دی. بو غایه کامل اثرلری نینگ مغز-مغزیگه سینگیب کېتگن.
کامل یشه‌گن دورده خیوه خانلیگی روس چاریزمی‌نینگ وسّلی بۉلیب، خلق تورموشی نهایتده اَینچلی احوالده اېدی. ظلم و زۉرلیکلرنی اۉز کۉزی بیلن کۉرگن شاعر محنتکش خلق حیاتیگه اچیندی، اونی یېنگیللشتیریش چاره‌لرینی ایزله‌دی. اما تاپالمه‌دی. شو نینگ اوچون او خان و اونینگ المدارلرینی انصاف و عدالتگه، مهر-شفقتگه دعوت اېتدی:
…گر آلتین قصر اېسه جایینگ، اولوس حالیگه رحم اېتگیل،
سېندېک نېچه شهنشاه‌نی اۉتکردی بو ایوان…
کامل اۉزبېک ممتاز ادبیاتی‌نینگ اېنگ یخشی عنعنه‌لرینی دوام اېتتیردی، ایجادي رواجلنتیردی. شو نینگ اوچون اونینگ کۉپ‌گینه اثرلریده حکمران طبقه‌لرنینگ جاهللیگی، منافقلیگی، شفقتسیزلیگی فاش اېتیلگن. بونگه شاعر نینگ «طمع»، «رۉزه»، «ملامام» کبی شعرلری یارقین مثال بۉله‌دی.
کامل فارس تیلینی هم یخشی بیلردی. خیوه خانلیگیده‌گی عدالتسیزلیک، جبر-ظلمنی تورموش علتلرینی فاش قیلیشده فارس تیلدن هم اونوملی فایدلندی. شاعر نینگ «الغیاث»، «ز بېدادی گردون»، «داد از دستی چرخ دون» مطلعی بیلن باشلنه‌دیگن غزللری عصیانکارلیک روحی بیلن یۉغریلگن. کامل آدملرنی اېزگولیککه دعوت اېته‌دی. یامانلیک قیلیشدن، قباحتدن نری یوریشگه چقیره‌دی. «کیم کیمگه چاه قزیسه اۉزی شو چاهگه ییقیله‌دی» دېگن فکرنی ایلگری سوره‌دی:
بیراونی یاقسه کیشی یانگه‌ی اۉزی هم اول اۉتده،
کی شمع اۉرته‌دی پروانه‌لرنی تاپدی گداز.
کامل ماهر خطاط اېدی. او کۉپ‌گینه بدیعي اثرلرنی و دېوانلرنی چیرایلی قیلیب کۉچیردی. کۉپلب خطاطلر یېتیشتیریب چیقردی. استاد محمد پناه، خدایبېرگن مُهریکان، شریف ترّا دېوان، متیاقوب خررات دېوانلر شولر جمله‌سیدن دیر. کامل خوارزمی و اونینگ شاگردلری تامانیدن کۉچیریلگن دېوانلر جهان نینگ بیرقنچه مملکتلری کتابخانه‌لری فوندلریده کۉز قاره‌چیغیدېک سقلنماقده.
کامل خوارزمی خطاط بۉلیش بیلن بیرگه ماهر ترجمان هم اېدی. او17 عصرده یشب اۉتگن برخۉردار بین محمود تورکمن ممتازنینگ «محبوب القلوب» اثرینی ترجمه قیلگن. اثر نثري یۉلده یازیلگن بۉلیب، کیچیک-کیچیک حکایه و لطیفه‌لرنی اۉز ایچیگه آلگن.
فخرالدین علی صفي‌نینگ «لطایف الطوایب» («تورلی طایفه‌لر نینگ لطیفه‌لری») اثرینی ترجمه‌سی هم کامل خوارزمی قلمیگه منسوب دیر. کتابدن عبدالرحمن جامي، علیشېر نوایي و باشقه مشهور کیشیلر حقیده‌گی حکایه و لطیفه‌لر ا‌ۉرین آلگن.
کامل خوارزمی بو اثرلرنی ترجمه قیلیش بیلن بیرگه اولرگه اَیریم اۉزگریشلر هم کیریتگن، بعضی حکایه‌لرنی قَیته ایشله‌گن، کتاب نینگ اسلوبینی اۉز دوریده‌گی کتابخوانلر نینگ دید و سویه‌سیگه ماسلشتیرگن.
بیر سۉز بیلن ایتگنده کامل خوارزمی اۉزبېک ممتاز ادبیاتی نینگ اېنگ یخشی عنعنه‌لرینی دوام اېتتیردی و ایلغار ادبیات رواجیگه کتّه حصه قۉشدی.
ف. قابولاو
اۉگیرووچی: ز. س
