اۉن تۉقّیزینچی عصر آخری، ییگیرمنچی عصر باشلریده یشب ایجاد قیلگن جدید بابالریمیز یره‌تگن علمي و بدیعي اثرلر حقیده قنچه گپیریلسه آز. بونینگ اوچون بیر‌گینه عبدالله قادري‌نینگ «اۉتکن کونلر» و «محرابدن چَیان» رومانلرینی مثال قیلیب کېلتیریش‌نینگ اۉزی کفایه بۉلسه کېره‌ک. «اۉتکن کونلر» نینگ «یازغووچیدن» دېب ناملنگن اثر بسم‌الله‌‌‌‌‌‌‌سیده ادیب «ینگی دورگه آیاق قۉیدیق، بس، بیز هر بیر یۉسونده هم شو دورنینگ ینگیلیکلری کېتیدن اېرگشه‌میز» دېیدی و قۉشیمچه قیله‌دی: «خلقیمیزنی شو زمان‌نینگ «تاظر-زهره»لری، «چار درویش»لری، «فرهاد و شیرین» و «بحرام گۉر»لری بیلن تنیشدیریشکه اۉزیمیزده مجبوريت حس اېته‌میز». لېکن موضوعنی «آیاق قۉییلگن ینگی دور»دن اېمس، «تاریخیمیزنینگ اېنگ کیرلیک، قاره کونلری بۉلگن کېیینگی خان زمانلری»دن بېلگیله‌یدی.
ادیب نېگه شونده‌ی یۉل توته‌‌دی؟ چونکه یورتیمیزنی چاریزم باسیب آلیشیگه، وطنیمیزنینگ مستملکه بۉلیشیگه «کۉلنکه‌سی میدان» خانلیکلر سببچی اېکنینی یازووچی چوقور حس قیلگن. بونی ادیب رومانلریده‌گی واقعه‌لر و قهرمانلر تقدیریده کۉرسه‌تیب بېره‌دی. بنابرین، یازووچی «اۉتکن کونلر» خاتمه‌سیده آته‌بېک‌نینگ سۉنگّی کونلری حقیده شونده‌ی یازه‌دی: «۱۲۷۷-نچی ییل نینگ کوز کېزلریده بۉلسه کېره‌ک، یوسف‌بېک حاجی (قۉقان خانلری‌نینگ بیر نېچه‌سیده امیری لشکر لوازمیده خدمت قیلگن، شونینگدېک، تورکستان ولایتی نینگ حاکمی بۉلگن) قناعت‌شادن بیر خط آلدی. قناعت‌شا اولیا آته‌دن یازر اېدی. «اۉغلینگیز آته‌بېک ینه بیر کیشی بیلن بیزنینگ قۉشونده اېدی. آلماته اوستیده‌گی اۉروس بیلن تۉقونیشمه‌میزده بیرینچی صفیمیزنی شو ایکّی ییگیت آلدی و قهرمانانه اوروشیب شهید بۉلدی. مېن اۉز قۉلیم بیلن ایکّیسینی دفن اېتدی»…
بیر سۉز بیلن ایتگنده، عبدالله قادري یوقاریده بیز ناملرینی تیلگه آلگن هر ایکّی رومانی آرقه‌لی خلقیمیز تاریخیده‌گی خانلیکلر دورینی بمثالِ قاره کرسیگه اۉتقزیب، سود قیله‌دی. حکم چیقریشنی سیز بیلن بیزگه کتابخوانگه قالدیره‌دی. مقصد یورتیمیزگه چار عسکرلری نینگ باستیریب کېلیشی-یو، کېینچه‌لیک اۉشه اساسده پیدا بۉلگن شۉرا حکومتی‌نینگ ایلدیزینی، اۉق تامیرینی خلققه کۉرسه‌تیش اېدی. رومانلرده‌گی آته‌بېک، کوموش، انور و رعنالر تقدیری، شو نینگدېک، اولر محبتیگه علاقه‌دار واقعه-حادثه‌لر یوقاریده‌گی ادیب مقصدی اۉقووچیگه آسانراق سینگیشی، کتابلر قیزیقیب اۉقیلیشی اوچون خدمت قیلگن دېسک، کۉپچیلیک حیران بۉلمه‌سه کېره‌ک.
ادیبلرنینگ شۉرا جمعیتیگه مناسبتلری باشقه سابق اتفاقداش جمهوریت‌لرده، اساسا، چېت اېللرگه باش آلیب چیقیب کېتیش اثناسیده یازیلدی، تۉغریراغی، اولر شونده‌ی یۉل توتیشدی. (بو ا‌ۉرینده ایو‌ن بونین، سالجېنیتسین و باشقه‌لر نینگ ناملرینی اېسلب اۉتیش ممکن). بیزده اېسه، جدیدلر (ینگیلاوچی و ینگیلیکچیلر) صفتیده خلقیمیز و ملتیمیز اوچون خدمت قیلیش نیتیده، قملیش و آتیلیشدن هَییقمه‌ی، حتی قۉقان مختاریتی قانگه باتیریلگن بۉلسه هم، اۉز جانینی سقلش اوچون وطندن باش آلیب کېتیشمه‌دی. ایته‌دیگن گپلرینی مطبوعات صحیفه‌لریده اعلان قیلدی، یعنی ایجادي جسارتلر کۉرسه‌تیشدی. جهان ادبیاتی نمونه‌لرینی آنه تیلیمیزگه اۉگیریب، خلققه یېتکزیشدی. ینگی اولاد اوچون ینگی درسلیکلر یازیشدی. ادیبلریمیز اۉتگن عصر باشلریده یازووچی و شاعرلیککه معلملیکنی هم قۉشیب فعالیت یوریتیشدی. یعنی اېل-یورتنی ینگیلیککه باشلشدی خلق ترقیاتیگه خدمت قیله‌دیگن نرسه بۉلسه، آسمانگه چیقیب آلیب توشیشگه هم تیار اېدی اولر.
جدیدلر شهید اېتیلگنیدن سۉنگ اقتدارلی شاعر و یازووچیلریمیز، سَل بۉلمه‌سه، یاپّه‌سیگه «بخت کویچیسی» بۉلیب کېته‌ی دېدی. لېکن ایمانی بوتون ادیبلر مستبد دور ناغۉره‌سیگه اۉینه‌مه‌دی، باشقه یۉل توتیشدی. فقط تاریخي موضوعلرده‌‌گینه قلم تېبره‌تدی. مثلاً، اۉتگن عصرنینگ اېللیگینچی ییللری قتغنینی باشدن کېچیرگن میرکریم آسم شونده‌ی قیلدی. بو جریان ادبیاتیمیزگه کېینگی ییللرده اۉلمس اثرلری بیلن حصه قۉشگن مقصود شیخزاده، عادل یعقوب‌وف، پیریمقول قادروف، عبدالله عارف‌وف، محمد علی سینگری یازووچیلریمیز ایجادیده هم دوام اېتدی. بهانه‌ده، خلقیمیز تاریخی نینگ اۉزیگه خاص منظره‌سی یوزه‌گه کېلدی.
ادیبلرنینگ بعضیلری بری بیر امکانی باریچه تمثاللر یاردمیده شۉرا جمعیتی قانون-قاعدهلری و رسم-رسوملرینی زمانه‌وي اثرلریده هم فاش اېته آلدی. اېرکین واحدوف نینگ «دانش‌قیشلاق لطیفه‌لری» تورکومیده‌گی «متموسه‌‌نینگ اویلنیشی» اثرینی آلینگ. اونده مستبد دورده رسم بۉلگن «بېش ییللیک رېجه‌نی اوچ ییلده»، «یېتتی ییللیک رېجه‌نی بېش ییلده» بجریش حقیده‌گی کۉرسه‌تمه عکس اېتگنینی اۉیله‌سک، یوقاریده‌گی گپ عملگه آشگن و سابق جمعیت «بشره‌سی»، قَیسی دیر معناده، آچیب تشلنگن بۉله‌دی. اخیر، متموسه نینگ تۉقّیز آی و تۉقّیز کونده توغیشی لازم بۉلگن خاتینی‌نینگ اوچ آیده کۉزی یاريدی. و، شرمنده‌ی شرمیسار قیلینیشی کېره‌ک بۉلگن خاتینگه، اونگه قۉشیب اېری – متموسه‌گه هم علیحده حرمت-احترام کۉرسه‌تیله‌دی.
مادامی‌که، ناباب جمعیتنی آشکارا فاش قیلیش قیین اېکن، مستبد دورده اېزیلگن خلقیمیزگه معنوي قوّت و دلده بېریش اوچون ادیبلریمیز زماننی تیلگه آلمه‌سدن، وطن تۉغریسیده اۉزبېکستان تۉغریسیده، اونینگ شادلیک و قیغولری خصوصیده یازه باشلسه‌دی. آتشین شاعر عثمان نار یوره‌ککه قره‌ته شونده‌ی دېدی:
اطاعت اېت، اگر سېندن
وطن راضی اېمس بۉلسه،
یاریل، چقماققه ایلنسېن،
یاریل، میلی، تمام اۉلسه‌م.
شو چاققه‌چه خدانینگ، آته-آنهنینگ، استاذ نینگ راضیلیگینی آلیش حقیده اۉیلشگه و بونینگ عهده‌سیدن چیقیشگه اورینیشگه عادتلنگنمیز. بوانساني بورچ. اما وطننی راضی قیلیشنی یا اۉیلب کۉرگنمیز، یا مشاهده قیلمه‌گنمیز. شاعر عثمان ناصر اېسه، بو فکرنی یوقاریده‌گیدېک، لۉنده قیلیب ایتدی. استاذ اېرکین واحدوف‌نینگ «اۉزبېگیم»ای، عبدالله عاریپ‌وف نینگ «اۉزبېکستان» اثرلری هم شو معناده دنیاگه کېلدی.
جمعیت نینگ نابابلیگینی آدملرنینگ طبیعتیده‌گی قوسور و کمچیلیکلر آرقه‌لی کۉرسه‌تیشده یازووچیلر آلدینگی صفلرده بۉلدی. شیخ محمد صادق محمد یوسف حضرتلری نینگ عباره‌سی بیلن ایتگنده، «آلدینده چیراق کۉتریب بارگووچیلر» بۉلدی. اۉزبېکستان قهرمانی، خلق شاعری عبدالله عارف‌وف نینگ «آلامان»، اۉزبېکستان خلق شاعری شاعر عثمان عظیم نینگ «چومالی» کبی اثرلری بو باره‌ده کتابخواننی مشاهده یوریتیشگه چارله‌دی.
یورتیمیز مستقللیکنی قۉلگه کیریتگنیدن کېینگی دورده یازووچی و شاعرلریمیز آلدیده جمعیتیمیزنینگ اۉزیگه خاص منظره‌لرینی تۉله‌قانلی عکس اېتتیریش دالضرب وظیفه بۉلیب توریبدی. یخشی بیر جهتنی تیلگه آلیب اۉتیشنی ایستردیم: کۉپچیلیک ادیبلر مستبد زمانده «یازیلمه‌ی قالگن»، خلقیمیز باشدن کېچیرگن قاره کونلرنی، بوگونگی دارولامان دوریمیزگه سالیشتیریش اوچون، قلمگه آلیب عمرباقي اثرلر یره‌تماقده. بو ا‌ۉرینده اۉزبېکستان خلق یازووچیسی ایسه‌جان سلطان نینگ کېینگی پیتده قۉلمه-قۉل بۉلیب اۉقیله‌یاتگن، جدیدلر حیاتی و فعالیتی، فاجېه‌لری تۉغریسیده یازیلگن «معصومه» رومانینی تیلگه آلیشنی خواهلردیم.
شو بیلن بیرگه، همکسبلریمگه (گرچند ایجادکارگه نیمه‌نی یازیش و قنده‌ی یازیشنی اۉرگه‌تیب بۉلمه‌سه هم) ایکّی آغیز ایسته‌گیم و طلبلریم بار (البته، اولر اۉزیمگه هم تېگیشلی): دینی اسلام و اونگه علاقه‌دار حقیقتلرنی تېر‌ن انگلب‌گینه، خلقیمیز حیاتی تۉغریسیده کتاب قاره‌لش کېره‌ک، عکس حالده ایلدیزی سَیاز بیتیکلرنینگ کۉپه‌یشیگه سببچی بۉله‌میز. ینگی اۉزبېکستان کیشیلری نینگ یارقین سیمالرینی یره‌تیش اساسي وظیفه‌دیر.
یازوچی شکر قربان
اۉزبېک تی‌وی‌ده اۉگیرلدی
