دهلی، هندوستان نینگ شمالی-مرکزی قسمیده جایلشگن شهر و او یېر نینگ باشکینتی دیر. دهلی، شهری اصلیده ایکی قسمدن عبارت:
ایسکی دهلی، هندوستان نینگ شمالیده یېرلشگن تاریخی شهر اېدی. ینگی دهلی اېسه هندوستان نینگ جنوبیدن اۉرین آلگن.
دهلی مسجدی, تاریخی شاه جهان آباد شهریده یېرلشگن بۉلیب, بوکونگی کونده اوشبو حدود اېسکی دهلی آتی بیلن تانیله‌دی. شونینگ دیک جامع مسجدی، اېسکی دهلی نینگ اساسی و دقت مرکزلریدن بیری بۉلیب, اونینگ اطرافی چاندنی چاوک کبی تاریخی سودا مرکزلری بیلن اوره‌لیب آلینگن. اوشبو مسجد،۱۶۵۶-۱۶۵۰ یېللر آره‌لیگیده مغول امپراتوری شاه جهان تمانیدن قوریلگن. اوشنده‌ی که برچه‌میزگه معلوم؛ شاه جهان, اسلامی معمارچیلیگ نینگ اینگ تانیقلی حمایه‌چیلریدن بیری بۉلیب, اونینگ اېنگ مشهور اثری اگره شهریده یېرلشکن تاج محل دیر. اونینگ اېنگ آخرگی معماری اثری اېسه دهلی جمعه مسجدی حساب بۉله‌دی. دهلی مسجدی، حاضرده هندوستان یریم آرالیده‌گی ایکینچی اېنگ کتته مسجد دیر. هندوستانده باشقه تاریخی آبده‌لر قطاری بو یور هم مغول معمارچیلیگی نینگ عجایب سمبوللریدن حساب بۉله‌دی.
دهلی جمعه مسجدی, دهلیده‌گی باش مسجد بۉلیب, ایلک باشلرده قیراللیک جمعه مسجدی صفتیده خدمت قیلگن. کیېنلر عامه خلققه هم خدمت اېشیکلری آچیلگن. دهلی‌ده یشه‌ب تورگن مسلمان جماعه‌سی اوچون مقدس مکان دیر، که مسلمانلر عنعنوی یوسینده شو یېرگه جمعه نمازینی ادا قیلیش اوچون ییغیله‌دیلر.
بو مسجد نینگ قوریلیشیده ۵۰۰۰ ایشچی قتنشگن و بیر میلیون روپیه صرفلنگن. بو قوریلیشده قیزیل قمتاش و آق مرمر اساسی قوریلیش متیریالری بولگن. جامع مسجدی قوردیریلگندن کیېن مغول دوری دوامیده, شاه جهان نینگ رسمی خطبه اۉقیه‌دیگان مرکزی صفتیده تنیلگن و سیکین-سیکین دهلی مسلمانلری نینگ دینی، همده اجتماعی بیرلیک رمزیگه ایلنگن.
۱۸۵۷.ییلگه هند قوزغلانیدن کیېن, بریتانیا قوشینلری مسجدنی اېگه‌لب آلگنلر و اونی حربی بزه صفتیده ایشله‌تگنلر. شو بیلن بیرگه کۉپلب مسجد جمله‌دن؛ دهلی مسجدی نینگ اېشیکلری مسلمانلر نینگ کیریشی و نماز اۉقیشلری اوچون وقتینچه تعقیقلنگن. بیراق، خلق نینگ کۉرستگن ناراضلیگی طفیلی
۱۸۶۲. یېلیده مسجد تکراردن مسلمانلرگه قیتریلگن. بیراق مسجد, بریتانیا حکومتی نینگ نظارتی آستیده قالیشگه دوام ایتگن. مذکور دوره ده بار بۉلگن دینی ضدیتلرگه قره‌مه‌ی, هندولر، کۉپینچه مسلمانلر بیلن بیرگه ییغیلیشیب, مستقیللیککه قرشی بیرلیک و برابرلیک کۉرستگنلر.
۱۸۵۸.یوز یېلده مسجدنی سقلش و تعمیرلش ایشلری دهلی وقفی کینگاشی و ارکیالوگلر تمانیدن عملگه آشیریلدی. سۉنگی یېللرده اوسه بناءده یاریقلر, آرتیقچه گوجوملیک , محیط و تیگه‌ره معمالری کۉزه‌تیلماقده. ۲۱. عصرده افسوسکی مسجد یقینلریده ایکی مرته زوراوانلیک حادثلری یوز بیره‌دی؛ ایلک مرته ۲۰۰۶. یېلیده مسجد نینگ حولیسیده پارتله‌گن ایکی بامب ۱۳ کیشینی یره‌له‌دی. ناخوش حاثه مسجد نینگ حولیسیگه بۉلگنی اوچون مسجد نینگ اۉزیگه ضرر بیرمه‌گن. ایکینچی بار ۲۰۱۰. یېلیده مسجد تشقریسیده سیاحلیک اوتوبوسیگه هجوم بۉلگن. اویوشتیریلگن هجوم هم مسجددن تشقری بۉلگنی اوچون مسجد نینگ بناءسی ضرر کۉرمه‌گن. شونچه ماجرا و حادثه‌لرگه قره‌مه‌ی دهلی مسجدی هنوزگچه مغول معمارچیلیگی نینگ دردانه‌سی, اسلامی بیرلیک رمزی و دهلی شهری نینگ تاریخی میراثی صفتیده دنیا بۉیلب تن آلینماقده.
مسجد نینگ تولیق اسمی “مسجدی جهان نما” دیر یعنی بو “دنیانی عکس اېتیروچی مسجد” یاکه “دنیانی نمایان قیلوچی مسجد” دیگن معنالرنی انگلته‌دی. بیزه‌کلرگه بای بۉلگن جهان نما مسجدی نینگ اوچته کتته اېشیگی و ایکیته مناره‌سی بار. اولرنینگ برچه‌سی قیزیل قمتاش و آق مرمر چیزیقلریدن قۉریلگن. جامع مسجدی و اونینگ حولیسی ۳۰ متردن آرتیق پاغانه یوکسکلیگیده بیر قیه تاش اوستیگه جایلشگن.
مسجد نینگ گنبدلری ایکی تمانلمه قمتاشدن قوریلگن مناره‌لر بیلن اورلگن. اولر شمال-شرقی و جنوب-شرقی بورچکلرده جایلشگن. اولرنینگ بلندلیگی ۴۱ متر (۱۳۵فوت) بۉلیب, تنه‌سی آق مرمر چیزیقلر بیلن بیزه‌تیلگن. هر بیر مناره‌ده ۱۳۰ پاغانه بار و اولر نینگ اوچ جاییده تماشا میدانچه‌لری یا بالکونلر یېرلشتیریلگن. ایکه‌له مناره نینگ تیپه‌سیده مرمردن ایشلنگن گنبدلی سایه‌بانلر موجود.
مسجد نینگ نماز خانه‌سی: نمازخانه سالونی نینگ اولچملری ۶۱متر اوزونلیک و ۲۷متر کېنگلیکده دیر. اونینگ اوستیده اېسه اوچته آق مرمر گنبد اعمار قیلنگن. بو گنبدلر نینگ اوستیده آلتین اوچلی بیزه‌کلر اۉز اۉرنینی اېگه‌له‌گن. تشقی کۉرینیشیده اېسه مرکزیده کتته پیشتاق, هر ایکی تمانده 5ته‌دن کېنگ یای(قوس) سیمان کمرلر بار. کمرلر اوستیده عربچه خطاطلیک بیلن یازیلگن یازوولر کۉزگه تیگه‌دی.
جهان نما مسجدی نینگ ایچکی قسمی: قبله گه قره‌گن غربی دیوارده ۷ته محراب و نماز یېری بار, بو سالون نمازگاه دیېلگن یېر نینگ 7 بۉلیمیگه تۉغری کېله‌دی. اولردن مرکزی محراب مرکب بیزه‌کلی و آق مرمر بیلن قاپلنگن. اونینگ اونگ تمانیده مرمر منبر یعنی خطبه اۉقیله‌دیگان یېر بار.
مسجد نینگ اېشیکلری: مسجدده ۳ته قمتاشدن یسلگن کیریش اېشیگی بار. شرقی اېشیک اېنگ یوقاریلریده بۉلیب, اوچ قبتلی دیر. بو اېشیک فقطگینه شاه و سرای اعضالری نینگ کیریشی اوچون مولجلنگن. شمالی و جنوبی اېشیکلر اېسه ۲ قبتلی بۉلیب, خلق اوچون عمومی کیریش صفتیده قوریلگن دیر. هر بیر اېشیک اوچ تماندن پاغانه‌لر بیلن اوره‌لگن. مسجدده آق چیزیقللر آرقه‌لی نماز اۉقیش یېرلری بېلگیلنگن. شمالی اېشیکیده جایلشگن و شیشه‌دن یسه‌لگن ویترینده پیغمبر (ص) گه عاید مقدس یادگارلیکلر خلق اوچون کورگزمه‌گه قوییلگن.
اجدادلریمیز نینگ بیزلرگه قوییب کیتگن میراثلرینی بیلیش و اولر حقیده آز بۉلسه‌ده بېلگی اېگه‌سی بۉلیشیمیز, بیزنینگ اېنگ اساسی وظیفه‌لریمیزدن بیری دیر. اولر تاریخ صفحه‌لرینی شونده‌ی گۉزه‌ل خدمتلری بیلن لیق تولدیرگنلر که اۉقیب، غرورلنمه‌یش نینگ امکانی یوق. شاه‌جهان نینگ روحی شاد و میراثلری منگو یشه‌سین.
