علیشېر نوايی تېموريلر اویغانیش دوری‌نینگ نه‌فقط بویوک شاعری، دولت اربابی، بلکه تاریخ فنی‌نینگ رواجیگه اولکن حصه قۉشگن ممتاز موریخی هم دیر. اونینگ تاریخ نویسلیک فعالیتینی قوییده‌گی یۉنه‌لیشلرده تصنیف قیلیب اۉرگنیش ممکن.
بیرینچیدن، نوايی ممتاز مورخ صفتیده «تاریخ ملوک عجم»، «تاریخی انبیا و حکما» کبی تاریخي اثرلرینی یازگن. بو ایکّی اثر اونینگ تاریخ فنی ساحه‌سیده هم یېتوک متخصص اېکنینی کۉرسه‌ته‌دی. شو جهتدن قره‌گنده، «تاریخی انبیا و حکما» و «تاریخ ملوک عجم» تورکي خلقلر تاریخ نویسلیگی‌نینگ نادر نمونه‌لری حسابلنه‌دی. بو اثرلر ۱۵ عصرنینگ ایکّینچی یرمیده تېموريلر دولت باشقروویده بۉلگن ماورالنهر و خراسانده‌گی اجتماعي-سیاسي مناسبتلر تاریخینی اۉرگنیشده هم مهم حجتلردیر.
ایکّینچیدن، نوايی اۉز دوریده کۉپلب تاریخي اثرلرنینگ یره‌تیلیشیگه حاميلیک قیلگن. مثلاً، میرخواندگه یېتّی کتابدن عبارت « روضة الصفا » اثرینی یازیشی اوچون اوی ساوغه قیلگن، مادّي تأمیناتینی یۉلگه قۉیگن. بو حقده میرخواندنینگ نبیره‌سی خانده‌میر «خلاصت الاخبار»ده شونده‌ی معلوماتنی بیتگن: «…امیر علیشېر «خلاصيه» خانه‌قاسیده اۉزی‌نینگ حضور-حلاوتی اوچون اجره‌تیلگن خانه‌نی اول جنابگه بېریب، «روضة الصفا »نی یازیشنی بویوردی. جناب بابام عزت و براکات اېگه‌سی نینگ قۉللب-قوّتلشی همده هدایت خصلتلی امیر علیشېرنینگ خیرخواهلیگیگه ته‌یه‌نیب، اۉشه قیمتلی کتابنی یازیشگه تیریشیب حرکت قیلدی و قیسقه وقت ایچیده بو یېتّی اقلیمده تېنگی یۉق کتاب‌نینگ ۷ دفتر(جلدی)اینی یازیب تمامله‌دی».
اوچینچیدن، نوايی اثرلریده شرق‌نینگ مشهور تاریخچیلری نامی و اعترافینی اوچره‌ته‌میز. او «تاریخی انبیا و حکما» و «تاریخی ملوک عجم»ده تبري، جعفري، بناکه‌تي، جوویني، علی یزديلرنی تیلگه آلگن، «مجالس‌النفایس» تذکره‌سیده علی یزدي، عبدالرزاق سمرقندي، میرخاند، خانده‌میرلرگه اتب علیحده فیقره‌لر یازگن، «نسایم المحبت»ده ینه علی یزديگه فیقره بیتگن. تۉرتینچیدن، نوايی قدیمگی ایران نینگ پېشداديلر، کا‌یانيلر، اشکانيلر، ساسانيلر سلاله‌لری حکمدارلری تاریخیگه و امیر تېمور، میرانشاه، شاهرخ، اولوغبېک میرزا، ابولقاسیم بابور، ابوسعید میرزا، سلطان حسین بایقرا، بدیع‌الزمان میرزا، شاه غریب میرزا، کیچیک میرزا کبی تېموري حکمدارلرگه اۉزی‌نینگ بدیعي اثرلریده هم علیحده پواېتیک لوحه‌لر، نثري بیانلر بغیشله‌گن. مثلاً، «مجالس‌النفایس» نینگ ۷-فصلینی اساسا امیر تېمور و ۲۱ نفر تېموري شهزاده‌لرگه بغیشلب، اولرنینگ اۉز دوری ادبیاتی و صنعتی رواجیگه قۉشگن حصه‌لری، اۉزلری‌نینگ هم طعبی نظم صاحبلری بۉلیب، بعضیلری‌نینگ حتی ایجاد نمونه‌لریدن دېوانلر توزگنلری حقیده معلومات بېره‌دی و غزل، بَیت، مصرعلریدن مثاللر کېلتیره‌دی. تورکي و فارسي تیللر قیاسیگه بغیشلنگن «محاکمه‌‌الغتین» اثریده سلطان حسین بایقرانی تیلگه آلر اېکن، اونی فخر تویغوسی بیلن «رستم داستان» دېب، افسانه‌وي قهرمان رستمگه قیاسله‌گن.
معلومکی، نوايی‌نینگ «خمسه»دن کېین یره‌تگن بیرینچی ییریک نثري اثری «تاریخی ملوک عجم»دیر. اونده عجم شاهلری‌نینگ تۉرتته سلاله‌سیگه منسوب حکمدارلر نامی، فعالیتی، عقل و قۉل اختراعلری همده دولت ایشلریگه قۉشگن ینگیلیکلری، عدالتگه مناسبتی، دولت رواجی یاکه تنزلی بیلن باغلیق توزوکلری، قاعده‌لری، جنگ و جدللری، فتحلری، اثرلریگه عاید معلوماتلرنی فیقره شکلیده بېرگن. جمله‌دن، نۉشیر‌وانی عادل‌نینگ حکمدار صفتیده عدالتگه بلند اعتبارینی شرَفلب، اونینگ بشریت اوچون یازیب قالدیرگن اوچ وصیتینی «تاریخی ملوک عجم» اثریده کېلتیره‌دی: «و انینگ ساییر سلاطین اوچون وصیت‌نامه‌سی بارکیم، نې دستور بیله سلطنت قیلغه‌یلرکیم، بو مختصرده اول گنجاییش یۉقتورکیم، بارچه‌سین بیتیلگه‌ی، ایکی-اوچ کلمه بیله اختصار قیلیلدی. و اول بولردورکیم، عدل بیر قۉرغاندورکیم، سوو سالیب ییقیلمس و اۉت بیله کویمس، منجنیق بیله بوزولمس. و عدل گنجېدورکیم، کۉپر‌ک آلغان سیین، کۉپر‌ک بۉلور و آزراق خرج قیلسنگ، آزراق بۉلور. و خردمند اولدورکیم، مخفي انداق ایش قیلمه‌غه‌یکیم، آشکارا انی قیله آلمه‌غن و بیراو انبیده انداق سۉز دېمه‌گه‌یکیم، یوزیگه دېی آلمه‌غه‌ی. اوروشده دشمن آز دېب غافل بۉلمه‌ماق کېره‌ککیم، کۉپ اۉتوننی آز اۉت کویدورور».
«تاریخی انبیا و حکما»ده پیغمبرلر و حکیملر تاریخی مختصر طرزده یاریتیلگن. نوايی پیغمبرلر تاریخیگه بشریت تاریخی نینگ بیر قِسمی صفتیده قره‌گن. اولرنینگ اۉز دوری، خلقنی هدایتگه باشلشی، عقیده‌لری حقیده معلومات بېریب، سماوي کتابلرنینگ صاحبلری بۉلگن پیغمبرلر و هم خلیفه، هم رسول، هم حکمدار صفتیده فعالیت یوریتگن پیغمبرلرنینگ اۉزیگه خاص حیات یۉلی، عدالتی، احسانی، شفقتی، دولتچیلیک تاریخیده‌گی اۉرنینی هم معین درجه‌ده عکس اېتتیرگن.
«تاریخی انبیا و حکما» نینگ ایکّینچی قِسمیده حکیملر تاریخی کېله‌دی. نوايی «حکما ذکری»ده لقمان، فیساغورس، جاماسب، بقرات، بوقراتیس، سقرات، افلاتون، اریتاتالیس، بلیناس، جالینوس، بتلیموس کبی حکیملرنی ذکر قیلگن و اولر تیلیدن ایتیلگن حکمتلردن نمونه‌لر کېلتیرگن. نوايی اثرلریده، بیرینچیدن، پېشدادي، کیاني، اشکاني، ساساني کبی سلاله‌لر تاریخی، ایکّینچیدن، تورکي خان و سلطانلر تاریخی، اوچینچیدن، صاحبقران امیر تېمور و تېموريلر تاریخی هم تاریخي، هم پواېتیک لوحه‌لرده یاریتیلگن.
عموماً، نوايی پیغمبرلر، حکیملر، حکمدارلر تاریخینی یاریتر اېکن، اۉز دوری حکمدارلری و زمانداشلریگه، کېله‌جک اولادگه اۉزی‌نینگ حیاتي سبقلرینی، علم و تجربه محصولی بۉلگن خلاصه‌لرینی، پندو اۉگیتلرینی هم حواله قیلگنینی کۉره‌میز. مثلاً، «فرهاد و شیرین» نینگ شاه غریب میرزاگه بغیشلنگن بابیده نوايی تېموري شهزاده بهانه اۉز دوری حکمدارلریگه و کېله‌جک اولادگه معرفت پرور شاه میرزا اولوغبېک نی عبرت قیلیب کۉرسه‌تگن. نوايی تاریخي اثرلریده سجع‌دن مهارت بیلن فایده‌لنگن بۉلسه، فیقره و ذکرلر سۉنگیده تمسیل قیلیب کېلتیرگن شعرلریده لفظي و معنوي شعري صنعتلرنی مهارت بیلن قۉله‌گن.
یوقاریده‌گی فکرلریمیزگه دلیل صفتیده قوییده نوايی «تاریخی ملوک عجم»ده کېلتیرگن لقمانی حکیم، فیساغورس حکیم حقیده‌گی معلوماتلر، شونینگدېک، «نسایم المحبت»ده‌گی یسّی تاریخي جیوگرافیک اتَمه‌سی و باشقه اثرلری متنیده قۉله‌گن اَیریم اېتنانیملر و اولرنینگ تاریخی خصوصیده تۉخته‌لیب اۉتسک.
لقمانی حکیم ‒ «تاریخی انبیا و حکما» اثری‌نینگ «انبیا» قِسمیده علیحده فیقره بیلن ذکر قیلینگن. نوايی او بیلن باغلیق کۉپلب تاریخي معلوماتلرنی کۉرگنیگه اشاره قیلیب: «تاریخ اهلیدین بعضی انی حکما سیلکیده مذکور قیلیبدورلر. و کۉپر‌ک اېل انی پیغمبر دېبدورلر»، دېب یازه‌دی و اۉزی اونی هم پیغمبرلر، هم حکیملر ذکریده تیلگه آله‌دی. نوايی کېلتیرگن لقمانی حکیم حقیده‌گی خبر و حکایه‌تلر معلوم معناده عنعنوي کرکترده‌دیر. مثلاً، لقمانی حکیم قول بۉلیب، اۉز عقل-ذَکاسی بیلن قوللیکدن آزاد بۉلگنی خصوصیده شونده‌ی عنعنوي حکایتنی کېلتیره‌دی: «ینه بیری بوکیم، خواجه انگه بویوردیکیم، کنجید اېک! اول ارپه اېکتی. خاجه سۉره‌دیکیم، ارپه اېکیب، کنجید نېچوک تاپرسېن؟ دېدیکیم، چون سېن نا تۉغری ایش قیلیب، نېچوک تېنگری تعالیدین رحمت و جنت طمع قیلورسېن، مېن هم دېدیم: ارپه اېکسک، کنجید شاید بر تاپقه‌یمېن. خواجه متنبیه بۉلوب، انی آزاد قیلدی. …انینگ سۉزلریدیندورکیم، تۉرت مینگ سۉز بیتیبدورلر و تۉرت سۉز بیله اختصار قیلیبدورلر. ایکیسینی داییم یاد قیلماق کېره‌ک و ایکیسینی اونوتماق کېره‌ک. بورونغی ایکیدین بیری اۉزی قیلغان یخشیلیکدور و بیری غیر قیلغان یامانلیغ». نوايی لیریک اثرلریده هم تلمیح صنعتی واسطه‌سیده لقمانی حکیم نینگ حکیملیگی، دانالیگی، ذَکاسیگه اشاره قیلگن.
نوايی اثرلری متنیده معلوم بیر کېنت، شهر، مملکت، منزل، مسکن تاریخینی افاده‌له‌گن جوده کۉپلب تاریخي جیوگرافیک اتَمه‌لر اوچره‌یدی. شولردن بیری – یسّی دیر. یسّی تورکستان شهری‌نینگ قدیمي نامی. یسّی حقیده تاریخي-جیوگرافیک تاپانیم صفتیده تاریخي و ادبي منبعلرده معلوماتلر اوچره‌یدی. احمد یسوي نینگ اولوغ نامی، «دېوانی حکمت» اثری و صاحبقران امیر تېمورنینگ اونینگ شرَفیگه یسّیده قوردیرگن حشمتلی مقبره‌سی معلوم معناده یسّینی دنیاگه مشهور قیلگن.
«نسایم المحبت» تذکره‌سیده هم یسّی تاریخي-جیوگرافیک تاپانیم صفتیده تیلگه آلینگن. او، اساسا، احمد یسوي و اونینگ اَیریم ایزداشلریگه بغیشلب بیتیلگن فیقره‌لرده اوچره‌یدی و بعضی ا‌ۉرینلرده یسّی «تورکستانده، یسّی دېگن یېرده‌کی» طرزیده بیتیله‌دیکی، بوندن یسّی و تورکستان بیر تاریخي-جیوگرافیک تاپانیم اېکنینی انگلش ممکن. مثلاً، «خواجه احمد یسوي» ناملی فیقره‌سیده: «تورکستان ملکی نینگ شیخ المشایخی دور. مقاماتی عالي و مشهور، کراماتی متوالی اېرمیش»، دېب یازر اېکن، ینه مؤلف اوشبو فیقره‌ده: «…انینگ مزاری تورکستانده، یسّی دېگن یېرده‌کی، انینگ مولید و منشه‌عدُر، واقع بۉلوبدور و تورکستان اهلی نینگ قبله‌ی دعاسی دور»، دېب یسّی شکلیده تیلگه آلگن.
چیغتای تورکي قبیله، اوروغ نامی، اېتنانیم. تاریخي-ادبي منبع و حجتلرده چیغتای حقیده کۉپلب معلوماتلر بېریلگن. نوايی اثرلریده هم تورکي خلق و قبیله-اوروغ نامی صفتیده خبرلر بار. شاعر اولردن تورلی مقصدلرده فایده‌لنگن. نوايی چیغتاینی سۉز و چیغتای لفظی، چیغتای اولوسی، چیغتای میزرالری کبی بیریکمه شکلیده قۉله‌گن. مذکور اېتنانیم اونینگ «نوادر النهایه» دېوانی، «مجالس النفایس»، «خمسه المتحرین»، «حالات سید حسن ارده‌شېر»، «نساییم المحبت» کبی نثري اثرلری متنیده اوچره‌یدی. «نوادر النهایه» دېوانیدن ا‌ۉرین آلگن یېتّی بَیتلی «مهندسې تاپه‌یو اېگنیمه قنات یسه‌ته‌ی، اوچوب هواسیده قوشلر ارا اۉزومنی قاته‌ی» مطلع‌سی بیلن باشلنووچی غزل نینگ مقطعسیده چیغتای سۉز شکلیده اوچره‌یدی. «مېزان الاوزان»ده اېسه، چیغتای خلقی طرزیده بېریلگن: «ینه تورک اولوسی، به‌تخسیس چیغتای خلقی ارا شایع…، الر سورودلرین اول وزن بیله یه‌سه‌ب، مجالیسده ایتورلر».
«حالات سید حسن ارده‌شېر»ده نوايی استاذی «صحبتی و سۉزی خوش» سید حسن ارده‌شېرنینگ صحبتداشلری حقیده گپیرگنده، اۉز دوری نینگ علمای و فاضللری و اشراف و اماملری قطاریده چیغتای اولوسی نینگ بېکلرینی هم تیلگه آلگن: «عصرنینگ علما و اشراف بیله دایم هم صحبت اېردیلر و چیغتای اولوسی‌نینگ عالي مقدار بېکلری اولچه یاشغه و یۉلغه الردین اولوغ اېردیلر و اولچه تېنگ اېردیلر، الرنی شرَفی نفس جهتیدین اۉزدین اولوغ توتوب، انگه کۉره تعظیم قیلورلر اېردی».
قۉنغیرات تورکي قبیله‌اوروغ نامی، اېتنانیم. بو قبیله-اوروغ نامی حقیده تاریخي-ادبي منبعلرده اېسلتمه، خبرلر بیتیلگن. علیشېر نوايی اۉزی‌نینگ هم ادبي، هم تاریخي یۉنه‌لیشده یازگن، معلوم معناده حجت حسابلنگن «وقفيه» اثریده قۉنغیرات اتَمه‌سینی برلاس، قییات، ارلاتي، ترخاني، اویغور کبی تورکي قبیله-اوروغ ناملری قطاریده سنب اۉتگن. بو اتَمه افاده‌سیده نسب بیلن اېمس، بلکه هسب بیلن یوقاری موقعگه اېریشگن «قۉنغیرات» «هسبلیک…»نی تیلگه آلگن.
قییات ‒ تورکي قبیله – اوروغ نامی، اېتنانیم. تاریخي-ادبي منبع و حجتلرده قییات حقیده کۉپلب معلوماتلر بیتیلگن. نوايی اثرلریده هم شو معناده قۉللنیلگن. قییات شاعر اثرلریده باشقه اوروغ-قبیله ناملری قطاریده اوچره‌یدی. «نوادرالشباب» دېوانیده‌گی غزللری نینگ بَیتیده قییات اتَمه‌سینی قۉله‌گن:
مېن تیله‌ب حسن ولې شاه تیله‌ب اصل و نسب،
مېنگه لۉلی بیله هندو، انگه قۉنغیرات و قییات.
علیشېر نوايی اسلوبیگه خاص خصوصیتلردن بیری شوکی، اولوغ شاعر اوروغ، قبیله ناملرینی دېیرلی یانمه-یان قۉله‌یدی، مذکور بَیتده هم قییاتنی قۉنغیرات بیلن بیرگه قۉله‌گن.خلاصه شوکی، نوايی ممتاز مورخ صفتیده نه‌فقط تاریخي کتابلر یازدی، مشهور مورخلر سیماسینی یاریتدی، بلکه اثرلری متنیده معلوم بیر کېنت، شهر، مملکت، منزل، مسکن تاریخینی اۉزیده افاده‌له‌گن تاریخي-جیوگرافیک اتَمه‌لر، تورکي قبیله و اوروغ ناملری، اېتنانیملر تاریخی بیلن باغلیق خبر، اېسلتمه، لوحه‌لر بیتدی. ینه دها شاعر اثرلرینی ورقله‌سک، موسیقی، شطرنج، کتابلر تاریخی بیلن باغلیق معلوماتلرنی اۉقيمیز.
اۉزبېکستان ادبیات و صنعت گزیته‌سی
اۉزبېک تی‌وی‌ده تیارلندی
