ناصر خسرو (1004-1088)
مرکز آسیا مدنیتی نینگ اولوغ دانشمندی و متفکری ناصر خسرو قبیدانده 1004 ییلده توغیلگن. اونینگ اجدادلری اۉز دوری نینگ آبرولی، دولتمند کیشیلریدن حسابلنگن. آمو دریا بیلن کاروان یۉلی کېسیشگن جایده‌گی بو شهر 11 عصرلرده فقط قیشلاق دهانقیچیلیک محصولاتلری بیلن‌گینه مشهور بۉلمه‌ی، بلکه سودا-ساتیق همده هنرمندچیلیک هم ترقي تاپگن جای اېدی. قبیدان نینگ قالدیقلری حاضر تاجیکستان نینگ ناصر خسرو شهری چېکّه‌سیده‌دیر.
اونینگ نامی ابو میدالدین ناصر، آته‌سی نینگ نامی اېسه خسرو بۉلیب، شعرلریده «حجت» تخلصینی قۉله‌گن. ناصر خسرو زمان عنعنه‌سیگه کۉره، باشلنغیچ معلوماتنی توغیلگن جاییده آلدی، کېینچه‌لیک مرو، بلخ مدرسه‌لریده تحصیلنی دوام اېتتیردی، دیني، دنیاوي بیلیملرنی اېگه‌له‌دی. او قبیدان، مرو، بلخنی اۉز شهری حسابله‌گن و «سفرنامه» اثریده «ابو معین الدین ناصر خسرو مروازي و قبیدياني ناملری بیلن تنیقلیدیر»، دېب یازه‌دی. ادبیات و علم عالمیده ناصر خسرو عنوانی بیلن تنیلگن ادیب یاشلیگیده‌یاق قطار تیللر و فنلرنی (الجبر، مقابله، هندسه، منطق، نجوم، هیئت، طبیات، طب، فلسفه، فقه، تاریخ، کلام، موسیقه، عروض و باشقه‌لر) پیشیق اۉرگنگن. متفکر نینگ اثرلریده بو حقیده قیزیقرلی معلومات و لوحه‌لرنی اۉقیش ممکن.
ناصر خسرو بو دورده اولوغ وطنداشلری ابوعلی ابن سینا، فارابي اثرلرینی چوقور اۉرگنه‌دی همده بوتون عمرگه اولر نینگ صادق شاگردی و دوامچیسی بۉلیب قاله‌دی. بوندن تشقری، او قدیم دنیا فیلسوفلری ساکرت، پله‌تون، اریستاتېل تعلیماتینی اۉرگنیش بیلن شغللنه‌دی.
ناصر خسرو دنیاقره‌شی نینگ شکللنیشی، اۉشه زمان علم و مدنیتی دردانه‌‌لریدن بهره‌مند بۉلیشیده او نینگ مصر، شام، عراق، قاهیره، اسکندريه، دَمشق، بصره، هجاز، حلب، مککه، مدینه، آذربایجان، ارمنستان، فلسطین، ایران، تورکستان و هندستان شهرلری بۉیلب قیلگن سفرلری مهم اهمیت کسب اېتدی. اولکن ادیب قَیسی شهرده بۉلمسین، اونینگ دقّتینی اۉشه یورت نینگ اولوغ شخصلری، عالِم و شاعرلری اۉزیگه جلب اېتگن و اۉشه دانشمندلر بیلن ملاقاتده بۉلگن. چنانچه، ناصر خسرو 1045 ییلده قاهیره شهریده کرمتلر، یعنی اسماعیليه دیني مذهبی بیلن یقیندن تنیشه‌دی.
منبعلر نینگ شهادتیگه کۉره، ناصر خسرو معلوم مدت غزنوي حکمدارلردن سلطان محمود غزنوي و اونینگ اۉغلی مسعود سلطنتی دوریده رسمي لوازملرده فعالیت کۉرسته‌دی. اونینگ سَلجوقيلر درباریده خدمتده بۉلگنلیگی خصوصیده هم اَیریم اشاره‌لر سقلنگن. بیراق سرای محیطی نینگ اَینچلی منظره‌لری استعدادلی شاعرگه منظور توشمه‌دی. اینیقسه، عملدارو ملازملر، روحانيلرو منفعت‌پرست شاعرلر نینگ نفس اوچون پست کېتیشلری، هر قنده‌ی ریللیکلرگه تیار توریشلری، اوجیگه چیققن مدحیه‌بازلیکلر ناصر خسرو کۉزینی آچدی. اونینگ شعریتی و علمي قره‌شلریده تنقید نینگ کوچه‌ییشیگه زمینه یره‌تدی. انه شو عامللر اونینگ معنوي دنیاسیده بوریلیش یسه‌دی، او حقیقت ایزلش و خلق خدمتی اوچون ایجادي، فکري ایزلنیش بیلن شغللنیشگه کیریشدی.
ناصر خسرو سرای اهلی، رېه‌کتسیان کوچلر قووغنیدن قاچیب عمری نینگ سۉنگی 20 ییلینی یومغانده اۉتکزدی و کۉپ اثرلرینی یومغانده (بدخشانده‌گی قیشلاقلردن بیری) ایجاد اېتدی. اونینگ سَل‌کم چارک عصرلیک عمری شو یېرده اۉتدی و اۉشه یېرده 1088 ییلده وفات اېتدی. ناصر خسرو نینگ قبری هم شو جایده‌دیر. کېینچه‌لیک بو تبرک مسکن شاعر ایجادی اخلاصمندلری نینگ زیارتگاهیگه ایلندی.
ناصر خسرو نینگ عایله‌وي حیاتیگه دایر انیق معلوماتلرگه اېگه اېمس‌میز. منبعلرده بو حقده هېچ قنده‌ی دلیللر اوچره‌مه‌یدی. اونینگ سرسان-سرگردانلیکده اۉتگن عمری، تعقیب اېتیشلر، قووغینده‌گی ییللر علّامه نینگ اویلنیشی، باله-چقه کۉریشیگه امکان بېرمه‌گن کۉرینه‌دی.
ناصر خسرو ادبي، علمي، فلسفي، حکمتي اثر و رساله‌لرینی اۉشه دور عنعنه‌سیگه کۉره، دري و عرب تیللریده یره‌تدی. بیزگچه متفکر نینگ ایکّیته شعرلر دېوانی (بیری فارسي، ایکّینچیسی عرب تیلیده)، «روشنایی نامه»، «سعادتنامه» مثنويلری، «زادالمسافرین»، «خان الاخوان»، «دین وجهی»، «بۉستان اول لاقول»، «جامعل‌حکمت‌ین» کبی معنوي-دیني اثرلری، تۉقسان ایکّی فلسفي، منطقي سواللرگه جواب اصولیده یازیلگن نثري رساله و مشهور «سفرنامه»سی یېتیب کېلگن.
ناصر خسرونینگ فارس تیلیده‌گی شعرلر دېوانی دیني-مذهبي، فلسفي، اجتماعي-اخلاقي و عشق و عاشقلیک بحثیگه بغیشلگن قصیده، غزل، رباعي، فرض، قطعه سینگری ژانر نمونه‌لریدن عبارتدیر. دېوانده‌گی شعرلر 11000 بَیتنی تشکیل اېته‌دی.
«روشنای نامه» ایخچم مثنوی بۉلیب، 592 بَیتدن عبارت. اثرده دانشمندنینگ دیني، فلسفي، معرفي، اجتماعي-اخلاقي قره‌شلری رنگین مصرعلرده یوکسک شاعرانه نزاکت ایله کویلنه‌دی.
«سعادتنامه» اوچ یوز بَیتدن عبارت بۉلیب، اونده «روشنای‌نامه»ده‌گی اَیریم مسأله‌لر تکرارلنگن. شونینگدېک، بیر قطار فلسفي-اخلاقي معمالر اۉز رواجینی تاپگن.
ناصر خسرو اۉزی‌نینگ معنوي حیاتی، دیني-فلسفي دنیاقره‌شی جهتیدن باطنيه و اسماعیلیه مذهبی نینگ ایزداشی و حکیم-استاذلریدن‌دیر. اسماعیلیه فرقه‌لری یگانه-باطنيه اتَمه‌سی بیلن یوریتیله‌دی. مذکور دیني-فلسفي مذهب قرآن نینگ (ایچکی) معناسیگه طرفدار. باطنيلر قره‌شیگه کۉره، «قرآن»نی حضرتی علی ابن ابوطالب و اونینگ دۉست و صحبتداشلری حقیقي معناسینی بیله‌دیلر. مطلق وجودگه یېتیشیش اوچون یۉللاوچی شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت باسقیچلرینی باسیب اۉتیب، حقیقي ابدي عالم خدایی تعالی وصلیگه یېته آله‌دی.
ناصر خسرو مذکور باطنيه اسماعیلیه مذهبی نینگ اساس‌چیلریدن حسابلنه‌دی. او «روشنای نامه» اثری نینگ «توحید» بابیده اۉز عقیده‌سینی بیان اېتیب یازه‌دی که، خدای تعالی یکّه‌و یگانه‌دیر، اونگه شریک یۉق، اونینگ اوّلی و آخری یۉق. انسان خدانی فکر و اندیشه ایله جسماني کۉز حسیاتلری آرقه‌لی بیله آلمه‌یدی. فقط روحي کۉز، قلب کۉزی بیلن‌گینه مشاهده اېتیشی کۉریشی ممکن.
متفکر اۉزیگه مسلکداش شیخلر نقطه‌ی نظرینی معقوللب قالمسدن، اونی رواجلنتیره‌دی. ناصر خسرو تلقینیگه بناءً انسان خدانی و کایناتینی بیلیب آلیشنی اۉزلیگینی بیلیب آلیشدن باشله‌ماغی لازم. زېرا وجودلیک‌نینگ بیر نېچه جهتلری موجود. انسان دستلب اۉزلیگی نینگ حقیقي و اۉزگرووچی جسمي مادّي جهتلرینی عقلی بیلن فرقلب آلیشی درکار.
ناصر خسرو زمانه‌سی نینگ یېتوک معنوي-روحي اربابی صفتیده انسانده اصلیی-الهي جهت
