آنه اۉز بالهسینی مِهر بیلن قندهی یېتهکلب یورسه، آنه تیل هم بیزنی، انیقراغی هر بیریمیز نینگ تفکریمیزنی شوندهی یېتهکلب یورهدی. بیز دنیانی، حیاتنی، بارینگکی، همه نرسه نینگ ماهیتینی اونینگ هِمتی بیلن انگلهیمیز. تیل نینگ تیریکلیگینی هر کیم اوّلا اۉز قلبیده حس اېتیشی کېرهک. آنه تیل نینگ حجرهلری سۉزلردیر. بو حجرهلر بیز نینگ مییهمیزدهگی حجرهلرگه معنا و فعالیت بغایشلهیدی.
دېیلیک، درخت نینگ درخت اېکنلیگینی، دریا نینگ دریا، تاغ نینگ تاغ، آسمان نینگ آسمان، شمال نینگ شمال اېکنلیگینی، خلص، هر نرسه نینگ اصلینی آنه تیل واسطهسیده بیلهمیز. باردی-یو، بو آنه بیزگه هر نرسه نینگ اصلینی و اسمینی اۉرگهتمهگنیده حالیمیز نې کېچردی؟
آنه تیل مېنگه اولکن بیر یورتگه اۉخشهب کۉرینهدی و بیز نینگ همهمیز اونینگ بغریده یشهیمیز. او اېسه بیز نینگ بغریمیزده یشهیدی. بو بلندپرواز گپ اېمس. زېرا، اۉز توپراغینگدهمیسن، یا ارکتیکه نینگ موز تاغلریدهمیسن، قیده بۉلمه، فکرلهیهپسنمی، اۉیلهیهپسنمی، دېمک، سېن شو تیل بیلن بیرگه یشهیهپسن. سېن اونینگ تیریکلیگینی حس اېتهسنمی، یۉقمی، بری بیر، سېنینگ تیریکلیگینگ اونینگ تیریکلیگیدن.
تۉختهمسدن گپیرگن آدم بیر مینوتده یوزدن عاشق سۉزنی ایشلهتهدی. لېکن او اۉزی فایدهلنهیاتگن شونچه سۉزلردن بیرارتهسینی-ده چین معناده حس اېتمسلیگی هم ممکن. سۉزنی توشونیش باشقه، سۉزنی حس اېتیش باشقه. سۉزنی حس اېته آلگن آدمگه، اۉز سِرلرینی آچهدی. چونکه حس اېتیشده فکرنی تویغو جانلنتیریب تورهدی. سۉزنی حس اېته آلگن آدم سۉزگه حس بېره آلهدی.
محمود کاشغریی نینگ «دېوانالغات تورک» اثرینی اۉقیسنگیز، هر بیر سۉزنینگ اۉزی بیر معجزه اېکنلیگیگه امین بۉلهسیز. عموماً، سۉز نینگ توغیلیشی، یششی، اۉزگریب باریشی، باشقه تیللرگه سیاحتی، وقتی یېتگنده اۉلیمی، خلص، سۉز نینگ عمری بیزنی آنه تیل نینگ قیزیقرلی کېچمیشلری سری باشلهیدی.
آدم اناتومیسی بۉلگنی کبی سۉزنینگ هم اۉز اناتومیسی، اۉز متیماتیکهسی بار. گپنی شوندن باشلهسک…
* * *
س+او+و=سوو
«یووماق» (یووماق) فعلی نینگ اۉزهگی «یوو». خۉش، بو اۉزهک نینگ اۉزی قهیېردن کېلیب چیققن؟ مېنیمچه «یوو» فعلی «سوو» سۉزیدن کېلیب چیققن. آدملر، قرینداشلر بیر-بیریگه بېکارگه اۉخشهش بۉلمهگنی کبی سۉزلر هم بیر-بیریگه شونچهکه قافیهداش یا قرینداش بۉلیب قالمهیدی. «سوو» بیلن «یوو» آنه-باله بۉلسه عجب اېمس. «سوو» نینگ آنه سۉز اېکنلیگی انیق. اۉیلب کۉرینگ، منطققه کۉره هر نېکه یوویلسه، سووگه یوویلگن. «یوو» «سوو»دن کېلیب چیققن. علیشېر نوايیده «یوو» نینگ «یوی» شکلی هم بار. لېکن او زمانلر «سوو» نینگ «سو» شکلی هم بۉلگن. قدیمگی بیتیکتاشلرده «سوو» فقط «سوو» شکلیده بېریلگن. مېنیمچه، یوقاریده تأکیدلنگن اۉزگریشلر نوايی دوریده عربي و فارسي تیل تأثیریده بۉلگن بۉلیشی ممکن.
* * *
س+او+ز=سوز. «سوزماق» فعلی نینگ اۉزهگی «سوز» سۉزی نینگ پیدا بۉلیشیده هم آنه سۉز «سوو» سۉزیدیر. بونی هم منطق نینگ اۉزی اساسلهیدی. زېرا سوزیلگنده فقط سووده سوزیلهدی. «کۉزنی سوزیش» عبارهسی هم عیناً «سووده سوزیش» بیریکمسیدن کېلیب چیققن.
س+او+ت=سوت. «سوت» آتی هم مېنگه «سوو» سۉزی بیلن علاقهداردهی تویولدی. سوت هم، سوو هم سویوقلیک، دېمک «سویوقلیک» سۉزی هم بو سۉزلرگه بېگانه اېمس. اېندی قوییدهگی شجرهنی فقط فکرلب کۉریش اوچون سیزلرگه حواله اېتماقچیمیز. اونده بیر-بیریگه شکل جهتدن هم، معنا جهتدن هم یقینلشهدیگن سۉزلرنی تنلهدیک.
* * *
ی+ې+ر=یېر. دستلب، مېنگه «یور» اۉزهک فعلی «اېر» سۉزیدن کېلیب چیققندهی تویولدی. چونکه، کۉپینچه فعل پیدا بۉلگنده بیرینچی مادّي منبعنی افادهلاوچی سۉز ایلدیز اساس بۉلگنینی کوزهتیش ممکن. «اېر» سۉزی اېسه خودّی شو مادّي اساسنی افادهلهیدی. قالهوېرسه، هواده اوچیلهدی، سووده سوزیلهدی، یېرده اېسه، یوریلهدی. بونینگ اوستیگه ایکّی سۉز هم بیر-بیریگه جوده اویقش. لېکن مېنی اوچینچی سۉز اۉیلهتیب قۉیدی. بو «یۉل» سۉزی… «یور» بیلن «یۉل»نی آنه باله دېب ایتیشگه کۉپ جهتدن اساس باردهی… یېرده یوریلهدی… یۉلده یوریلهدی… یۉل یېرده یوریلهدی… یۉل یېرده بۉلهدی. هر حالده، مېنیمچه «اېر» سۉزی آنه سۉزگه اۉخشهیدی.
* * *
ک+اۉ+ز=کۉز. «کۉرماق» فعلی نینگ اۉزهگی- «کۉر» «کۉز» سۉزیدن کېلیب چیققن. منطققه اساسلنیلسه، کۉریش فقط کۉزگه خاص. «کۉزی عاجز» معناسینی افادهلاوچی «کۉر» سۉزی نینگ منبعسی هم «کۉز» سۉزیدیر. قرهنگکی، کۉز بیلن کۉریش معناسینی بېرووچی «کۉر» هم، عموماً کۉرمسلیک معناسیدهگی «کۉر» هم بیر خیل تاووشلردن ترکیب تاپگن. لېکن بو حال تصادف اېمس. «کۉزیم کۉر بۉلسین سېنی کۉرگونچه مونداق». شونینگدېک، آسمان معناسینی انگلهتووچی «کۉک» سۉزی و «کۉل» سۉزی هم «کۉز» سۉزی بیلن توغیشگندهی تویولهدی. اېندی قوییدهگی سۉزلرگه اعتبار قیلینگ. کۉ+ز، کۉ+ر، کۉ+ک، کۉ+پ، کۉ+چ، کۉ+م. «کۉک» بیلن «کۉل» نینگ «کۉز» سۉزی بیلن علاقهدارلیگینی تېز ایلغهسه بۉلهدی. چونکه، ادبیاتیمیز نینگ اۉن عصرلیک تاریخیده بو سۉزلر بیر-بیرینی رمزي افادهلب کېلیشی بېچیز اېمس. شو اۉرینده، «کۉچ» و «کۉم» فعللری نینگ «کۉز» سۉزیگه یقینلشووی حقیده هم فرضیمنی اۉتهی. مېنینگ نظریمده «کۉچ» و «کۉم» سۉزلری کۉزدن پنه بۉلیش معناسینی انگلهتیب یهسهلگن. زېرا تیلیمیز تاریخیده فعللرنینگ بوندهی حادثهسی بار. مثلاً: «قال» «قاچ»، «سال ساچ» کبیلر. بونده آخرگی بیرته تاووش اۉزگریشی بیلن سۉزدهگی حرکت تېسکری قطبگه اۉتیب کېتهدی.
* * *
کې. بیرگینه «کې» دېگن ایکّی تاووش قاووشیشیدن قنچه سۉزلر پیدا بۉلگنی مېنی حیران قالدیرهدی. عادتده، خلق تیلیده «کېل» نینگ اۉرنیگه «کې» کۉپراق ایشلهتیلهدی. خودّی شو ایکّی تاووشدن تیلیمیزده فعللر، آتلر و صفت وجودگه کېلگن. بیر-بیریگه مطلق قرهمه-قرشی بۉلگن «کېل» و «کېت» سۉزلری نینگ اېگیزهکلر اېکنلیگی عجبلنرلی. بیر قارینگه سیغگن بو اېگیزهکلر بیرته اویگه سیغمیدی. اېندی «کېس» سۉزیگه دقّت قیلیب قرهنگ. «کېس» همیشه «کېل» بیلن «کېت» نینگ اۉرتهسیده پیدا بۉلهدی. مثلاً، «یۉلنی کېسیب اۉتدی» دېیمیز. حالبوکه، یۉلدن کېلینهدی و کېتیلهدی. دېمک، بو سۉزلر آغه-اینیلر. ینه «کېچ» و «کېز» سۉزلری هم «کېلیش» و «کېتیش» سۉزلری بیلن اویغونلشهدی. «دریانی کېچیب اۉتدی»، «دنیانی کېزدی». کۉرینیب توربدیکی، کېلتیریلگن هر ایکّی گپده هم کېلیش و کېتیش معناسی بار. اما، «کېزمک» فعلی نینگ اۉزهگی «کېنگ» سۉزیدن آلینگن بۉلیشی ممکن. چونکه، کېزیش حقیده گپیریلگنده، اونگه کېنگلیک یرهشهدی. لېکن «کېنگ» سۉزیده هم کېلیش و کېتیش معناسی سېزیلیب تورهدی.
شو اۉرینده تیلیمیزدهگی کۉرکم و جاذبهلی سۉزلرنینگ بیری «کېلین» سۉزی حقیده تۉختهلیب اۉتیشنی ایستردیم. «کېلین» سۉزی اصلی «کېلگن» سۉزیدن کېلیب چیققن. بونده هم «کې» اۉزهگیدن سۉز یهسهلگن.
یوقاریده کېلتیریلگن مثاللردن کۉرینهدیکی، قدیم-قدیم زمانلرده، آنه تیلیمیز نینگ بالهلیک دوریده سۉزلر نهایتده قیسقه بۉلگن اېکن. کې+ل، کې+ت، کې+س، کې+چ، کې+ز، کې+(نگ)، کې+ر، کې+ک.
بولر مېنینگ فرضلریم. احتمال، خطا تلقین قیلهیاتگندیرمن، لېکن مېن سۉزنی حس اېتیشگه، سۉزنی باریچه کۉریشگه حرکت قیلهیهپمن. گېینې ایتگنیدهی: «خَیالگه آشنا بۉل، خطادن قۉرقمه!»
* * *
اېندی آنه تیلیمیزدهگی اَیریم سۉزلر نینگ اصل معنا ایلدیزلری حقیده تۉختهلیب اۉتسک. قوییده تحلیل اېتیلهدیگن سۉزلر نینگ اکثریتی بوگونگی کونده هم تیلیمیزده قۉللنهدی. لېکن بیز اولرنینگ اصل ایلدیزیگه دېیرلی اعتبار بېرمهیمیز. بیز فایدهلنهیاتگن سۉزلر نینگ توب معنیسینی انگلش اوچون محمود الکاشغرینینگ «دېوانالغآت تورک» اثریگه فکرن سیاحت قیلیب کۉریش کېرهک. شونده سۉز حیاتینی و اونینگ تاریخینی، کېچمیش-کېچیرمیشینی حس قیلیش ممکن.
«سهوچی» («ساوچی»). بو سۉز اصلن «سۉزچی» دېگن معنانی انگلهتگن. قدیمگی تورکي تیلده «سهو» — «سۉز» دېگنی. درحقیقت، بیراو نینگ اېشیگیگه ساوچیلیککه بارگن آدم قوده بۉلیشنی ایستهیاتگن طرف نینگ سۉزلرینی آلیب بارهدی. شو نینگ اوچون هم اونگه «سۉزچی» «ساوچی» دېییلگن.
«چهلغهی». بیز قوش قناتلرینی یخلیت حالده قنات دېب اتهیمیز. لېکن قنات نینگ هم قِسملری بار: یان قِسم، اوچکی قِسم و یېلکهگه یاپیشگن قِسم. آدملرده هم شوندهی: برماق، کف، تیرسک، بیلک کبی قۉل قِسملری بار. قوش قناتلری نینگ اوچ قِسمیگه «چهلغهی» دېب ایتیلگن. حاضرگی تیلیمیزده قنات اوچینی افادهلاوچی یخلیت سۉز یۉق، فقط «قوش قناتی نینگ اوچی» دېب ایتیشیمیز ممکن. نیمهگهدیر قنات اوچینی افاده قیلگن «چلغهی» سۉزینی ایشلهتمهیمیز. لېکن بو سۉز اۉلمهگن. خلق تیلیده چاپان یاقهسی نینگ اوچ قِسمی حاضر هم «چهلغهی» دېب ایتیلهدی. عموماً بو سۉزگه بیزده احتیاج بار. چونکه، «چلغهی» سۉزی نینگ معناسینی افاده اېتووچی باشقه اېکویوالېنت سۉز بیزده یۉق.
«دنگل». بیز «او دنگل آدم»، «دنگل گپنی ایتدی»، «دنگل بۉلینگ» دېگن گپلرگه کۉپ دوچ کېلهمیز. بو سۉز اساسن آدم نینگ قطعیتینی و مستحکم صفتلرینی افادهلش اوچون قۉللنیلهدی. قدیمده «دنگل» سۉزی نینگ اصل معناسی شوندهی بۉلگن: ارپه و بوغدایلر اۉریلگچ، اولر نینگ دسته-دسته قیلیب باغلنگن باغی «دنگل» دېییلگن. شونینگ اوچون بو سۉز قطعیتلی، بیر سۉزلی، مرد، اۉزینی ییغیب آلالگن آدملرگه نسبتاً قۉللنیلهدی.
«یلنگغاچ». بو سۉز «یلنگ» سۉزیدن کېلیب چیققن. قدیمده «اۉت توشگن جای کبی قاره، زرنگ، گیاه بیتمس یېر»گه نسبتاً «یلنگ» سۉزی ایشلهتیلگن. دېمک، «یلنگ»+«آچ»دن «یلنگغاچ» سۉزی دنیاگه کېلگن.
«گُنگ». بو سۉز حاضرده اېشیتمهیدیگن و گپیرالمهیدیگن معلوللرگه نسبتاً ایشلهتیلهدی. قدیمده «گُنگ» سۉزی «جاريه» دېگن معنانی انگلهتگن. چونکه، جاريهلر تیلسیز و قولاقسیز بۉلیشلری کېرهک اېدی. اولر اېشیتمسلیککه و گپیرمسلیککه محکوم اېدیلر. حقیقي گُنگلر اېسه، یعنی کر و گرنگلر «تونگو» دېب اتهلگنلر.
«بلو-بلو». قدیمگی تورکي تیلده بو سۉز کاشغری نینگ ایضاحیگه کۉره، «آنهلر بالهسینی بېشیکده اوخلهتیش اوچون قۉلهیدیگن الّه اۉرنیدهگی سۉز». بو سۉز روسلر نینگ الّهسی «بیعو-بیعو» بیلن نقدر یقینلیگی عجبلنرلی. کیم بیلهدی دېیسیز، بلکه بو سۉزلر نینگ حقیقتاً ایلدیزی بیردیر.
«کییک». بو سۉزنی بیز حاضرگی تیلیمیزده تار معناده، یعنی فقط کییکلر معناسیده توشونهمیز. اصلیده بو سۉز یاووایی بۉلگن برچه نرسهلرگه نسبتاً ایشلهتیلگن.
«تۉپ» کاپتاک، تۉپ معناسیده. کاشغری ایضاحیگه کۉره، «تۉپ» سۉزی «تۉپیق» سۉزی نینگ قیسقرگنی دیر. درحقیقت، تۉپیق هم، تۉپ هم شکلن یومهلاق. «کاپتاک» بلکه «تۉپ-تۉپ» سۉزی نینگ اۉزگرگنیدیر.
«چۉپ» بو سۉز استعمالده کۉپ ایشلهتیلهدی. اونینگ اصل معناسی هر نرسه نینگ سیقیلگندن سۉنگ قالگن تشلندیغی، چیقیندیسی. بیز بو سۉزنی «چۉپ-اوستیخان» معناسیده قۉلهگنیمیزده اونینگ ایلدیزیگه یقینراق بارهمیز. گاهیده اېسه، خۉل نودهنی هم چۉپ دېب اتهیمیز. «چۉپ» سۉزیگه اویقش «چۉل» سۉزی هم قوریگن معناسینی بېرهدی. اېندی «چۉل» و «چال» سۉزلریگه اعتبار بېرسنگیز بو سۉزلر هم بیر-بیریگه جوده یقین. شونینگدېک، قریگن سۉزی بیلن «قوریگن» سۉزی هم اصلن بیر. شوندن کېلیب چیقسک، «چۉپ»، «چۉل»، «چال» سۉزلری هر جهتدن بیر-بیریگه اویغون، یعنی اولر «قوریگن» معناسینی بېرهدی.
«تال». «تال» دېگنده بیز فقط تال درختینی توشونهمیز. بو سۉزنینگ اصل معناسی «هۉل نوده» دېگنی. کاشغری نینگ ایتیشیچه، نازک و خوشقامت کنیزکلرنی هم تال دېب اتهگنلر. «یاش» سۉزی نینگ هم تیلدهگی حاضرگی توشونیلیشی «تال» نینگ حالتیگه اۉخشهیدی. چونکه، «یاش» سۉزی «کۉکت، ینگی، صاف» دېگن معنالرنی بیلدیرگن.
«چناق» (اصل معناسی ایدیش). قدیمده آتلر و ماللرگه سوو ایچیشلری اوچون قۉییلهدیگن ایدیش. درحقیقت، پخته چناغی پخته تورهدیگن ایدیش، مییه چناغی مییه تورهدیگن ایدیش معناسیده سۉز نینگ اصل ایلدیزیگه یقین بارهدی.
کۉریهپسیزکی، سۉزلر نینگ هم اۉز حیاتی، اۉزگریشلری، کېچمیشلری بار. هر کونی تیلیمیزده قیته-قیته ایشلهتیلهدیگن سۉزلرگه اعتبار بیلن قرهسک، اولر نینگ تاریخینی، ایچکی سِحرینی، رنگلری و تاولنیشلرینی حس اېتهمیز. یوقاریدهگی کبی مثاللرنی کۉپلب کېلتیریشیم ممکن اېدی. لېکن، شو بیر نېچه سۉزلر تحلیلی بیلن چېگرهلندیم. چونکه، سۉزگه دقّت قیله آلهدیگنلر کیچیکراق اشاره بیلن هم سۉزلر نینگ ایلدیزلرینی کۉره آلهدیلر. بیز کۉپینچه سۉزنی فقط تشقی تامانیدن کۉرهمیز. مهمی، بیز سۉزنینگ ایچکی تامانیگه قرهشنی هم اۉرگنیشیمیزده.
* * *
اېندی سۉزلر نینگ فعل-اطواری، درجهلری حقیده هم تۉختهلیب اۉتهی. بو دنیا نینگ آدملرگه، درختلرگه، حیوانلرگه و باشقه جانذاتلرگه اۉز اۉلچاوی بۉلگنی کبی سۉزلر اوچون هم اۉلچاولر موجود. هر کیم سۉزلرنی هر خیل کۉرهدی، هر خیل قبول قیلهدی. خۉش، مېن سۉزلرنی قندهی کۉرهمن؟
«معلومکی». بو سۉز دایما کېرهکسیز یوکلرنی کۉتریب یورهدیگن حمّالدیر. لېکن، آلیب کېتهیاتگن یوکی نینگ کېرهکسیز اېکنلیگینی اۉزی بیلمهیدی. بو سۉزنی «طوطی قوشلر» یخشی کۉرهدی و اولر دایما شو سۉزنینگ ایزیدن اېرگشیب یورهدیلر.
«نسبتاً». گرچند بو سۉز کیلوگرام، متر، پود و باشقه اۉلچاو بیرلیکلری اېریشگن انیق درجهگه یېتیشه آلمهگن اېسه-ده، بری بیر عالمدهگی مینگلب هر خیللیلیک نینگ یگانه اۉلچاویدیر. اونینگ قورالی ناانیقلیک دیر.
«توکل». قَیسر و اۉجر، انچهیین جسارتلی سۉز. لېکن اونینگ باشی کَل. بو کَللیک اۉیلاودن هم، کۉپ اۉقیشدن هم اېمس. بلکه او بیر وقتلر باشینی یانهیاتگن اۉتگه سالیب کۉریب، توکل قیلگن اېکن. بو سۉزنی اونینگ اۉزیگه اۉخشهگنلر یخشی کۉرهدیلر.
«قۉرقوو». میجغاو و مجمل. اۉزی نینگ اسمی اۉزیگه یاقمهیدی. شو نینگ اوچون، کۉپینچه «مېن اندیشهمن» دېب مینگ ایرلهیوېرهدی.
«جواب». سوال نینگ خاتینی. او سوال نینگ چیزگن چیزیغیدن چیقمهیدی.
«بخت». او مکمل سۉز. اونی بختلیلردن کۉره بختسیزلر کۉپراق ایتهدیلر. او کۉرکم و گۉزل. لېکن، بیر کمی بار قولاغی آغیرراق.
«تشویش». اونینگ قولاغی یۉق. او اېشیتیش اوچون اېمس، تینیمسیز گپیریش اوچون یرهلگن.
* * *
مېنیمچه، بو عالمنی و حیاتنی سۉز کۉزلری بیلن کۉریش ممکن. معنا، سۉز، سۉز – معنادیر.
مېن کۉزلرنینگ سۉزلریده کۉرینهی،
مېن سۉزلرنینگ کۉزلریده کۉرینهی. حجتلری تۉلیق و تۉغری کۉریب چیقیلمهگن.
