اولر تامانیدن اوچ یوز ییل دوامیده یرهتیلگن یوزدن آرتیق لغت و قۉللنمهلر هندستانده تدقیقاتچیلرنی کوتماقده.اگر بابريلر حیات بۉلگنلریده اېدی، آچیغی، بیز- اۉزبېک تیلشناسلریدن جوده خفه بۉلگن بۉلور اېدیلر. سببی بابر وصیتیگه بناءً اولر اوچ یوز ییل دوامیده یوزدن آرتیق کتّه-کیچیک ایکّی و کۉپ تیللی لغت و قۉللنمهلر یرهتیب، اۉزبېک تیلینی سقلب قالیشگه، اونی اېسدن چیقرمسلیککه حرکت قیلگنلر. بو لغت و رسالهلر بیر طرفدن بابريلرنینگ اۉز آنه تیلی – اۉزبېک تیلیگه بۉلگن چېکسیز محبتیدن درَک بېرسه، ایکّینچی تاماندن اولرنی اسلامي معرفتدن تۉله باخبر اېکنلیگیدن درَک بېرهدی.
دنیا لغتچیلیک تاریخیده بوندهی مدني-معرفي فېنامېن بۉلمهگن. افسوس، بیز اولرنی یېترلی درجهده اۉرگنمهی کېلیهپمیز. خۉش، اولرنی اۉرگنیش نیمه بېرهدی؟ اولرنی اۉرگنیش هندستاندهگی اۉزبېک تیلی حقیده نایاب معلوماتلر بېرهدی. حاضرگی اۉزبېک تیلیدن استعمالدن چیقیب کېتگن تاووش و سۉزلرنی تاپیش، اَیریم سۉز معنالریدهگی فرقلرنی انیقلشگه یاردم بېرهدی. تۉغری، بوندن 25 ییل اوّل ه.ابراهیموف اورنگزېب بویروغی بیلن توزیلگن محمد یعقوب چینگي نینگ «کېلورنامه» لغتینی نشر قیلگن اېدی. 1993 ییلی دوکتور آته خورشید علیگر شهریدهگی «مسلمان یونیورسیتیی کتبخانهسیدهگی اۉزبېک تیلیگه عاید قۉلیازمهلر کتلوگینی اعلان قیلدی. 1996 ییلی تورکيهلیک علی فواد بیلکن «تورک دلی» ژورنالیده هندستان قۉلیازمه خزینهلریده سقلنهیاتگن 161 ته تورکي اثرلر حقیده اخبارات چاپ اېتدی. 2003 ییلی موسیقهشناس دلارام کرامت خدابخش کتبخانهسی مدیری دوکتور ه.بېدار التماسیگه کۉره «لغت تورکي، عربي، فارسي و هندی و اصطلاحی شوشتر و غیره» لغتینی نشر قیلدی. بیراق شو بیلن لغت و رسالهلرنی اۉرگنیش ایشلری تۉختهب قالدی. کۉرینیب توریبدیکی، یوزدن آرتیق لغت و رسالهلردن اتیگی ایکّیتهسیگینه علمي جهتدن اۉرگنیلدی، قالگنلری اۉز تدقیقاتچیسینی کوتماقده.
لغتلر اساسا علیگردهگی مولانا آزاد نامیدهگی مسلمان یونیورسیتی، کَلکوتتهدهگی آسیا جمعیتی و ملي کتبخانه، پتنه شهریدهگی خدابخش، بامبیدهگی ملا فېروز و شرق قۉلیازمهلری، حیدرآباددهگی سَلرجنگ موزیمی و شرق قۉلیازمهلری انستیتوتی، رامپوردهگی کتبخانهده سقلنماقده. اولر ایچیده علیگر شهریدهگی مسلمان یونیورسیتی کتبخانهسیده سقلنهیاتگن آلتی تیللی «نصابی (اساس) شش لغت»ده اۉزبېکچه سۉزلرنینگ فارسچه، عربچه، افغانچه، کشمیرچه، هندچه مقابللری کېلتیریلگن. مؤلفی نامعلوم «لغتی عربي، فارسي و تورکي» حجم جهتیدن (598 بېت) باشقهلریدن اجرهلیب تورهدی. قاموسلرنینگ اکثریتی ایکّی تیللی. اگر خیالي «نادر الترکیب»ده اۉزبېکچه سۉزلرگه اوردوچه ایضاح بېرگن بۉلسه، مصطفی ابن شمسالدین حصارینینگ «لغتی اختري»سی عربچه-اۉزبېکچهدیر. قۉلیازمه خزینهلرده «نصابی تورکي» نینگ کۉپلب نسخهلری سقلنماقده. حجم جهتدن تورلیچه بۉلگن اوشبو قاموسلر هندستاندهگی اۉزبېکلر اوچون قۉللنمه وظیفهسینی اۉتهگن.
قۉلیازمهلرنینگ بیر قِسمی اۉزبېک تیلی قاعدهلریگه بغیشلنگن. چنانچی، ابن محمدصالحنینگ «قواعد زبان تورکي»، مؤلفی کۉرسهتیلمهگن «صرف و نحو زبان تورکي»ده اۉزبېک تیلی مارفولاگيهسی و سینتکسیسی انچه باتفصیل ایضاحلنگن.
اۉزبېک عالِمی فضلاللهخان برلاسنینگ «لغت تورکي» اثری علمي جهتدن پُختهلیگی بیلن باشقه قاموسلردن اجرهلیب تورهدی. اونده سینچکاو عالِم اۉرته عصر لغتچیلیک عنعنهسیگه موافق اۉزبېک سۉزلرینی حرفمه-حرف (!) کۉرستگن: لغ- به فتحی لام و الف و سکون غینِ مجموعه به معنی جای -لغ — «ل» فتحهلی، الف بیلن، نقطهلی «غ» اوستیده سکون معناسی جای. کۉرینهدیکی، بوگونگی قیشلاق، تاشلاق، سوولاق، قوملاق سۉزلری ترکیبیدهگی -لاق قدیمده جای معناسینی انگلهتووچی مستقل سۉز بۉلگن. سۉزنینگ تاووش توزیلیشی حقیدهگی بوندهی باتفصیل ایضاح لغتچیدن بیلیم و مشقتلی محنتنی طلب قیلگن. گۉری نورگه تۉلگورلر اۉزبېک سۉزلرینی انه شوندهی ایضاحلب هندستاندهگی اۉزبېک تیلی بۉییچه نایاب معلوماتلر قالدیرگنلر. اوشبو لغت و قۉللنمهلرنی اۉرگنمهی توریب، بابريلر دوری اۉزبېک تیلی حقیده یازیش ممکنمی؟ قچانگچه بابرنینگ علیشېر نوايی تیلی حقیدهگی همهگه معلوم و مشهور سۉزلرینی قَیترهوېرهمیز؟! افسوس، بیزلر یادگارلیکلریمیزگه بېپیسند قرهب، اولردهگی سۉزلرنی اروپالیکلرنینگ تگی پوج سینگرمانیزم نظریهسی اساسیده یازیب کۉپلب خطالرگه یۉل قۉییب کېلماقدهمیز.
خۉش، بو لغت و رسالهلرنی کیم و قچان اۉرگنهدی؟ اوشبو لغتلرنی اۉرگنمهی اولردهگی معلوماتلرنی حسابگه آلمهی، اۉزبېک تیلی تاریخی بۉییچه درسلیک، مونوگراف، قۉللنمه یازیش ممکنمی؟! بابريلر نې امیدلر بیلن اولرنی بیز اولادلری اوچون یازیب قالدیرگنلر. اگر بو اثرلر گورجی یاکه ارمنی ملتی وکیللریگه آزگینه علاقهدار بۉلگنیده اېدی، اولرنی هر طرفلهمه اۉرگنیب، جهان لغتچیلیک تاریخیده نایاب حادثه اېکنلیگی حقیده دنیاگه جر سالگن بۉلور اېدیلر. لغت و رساله مؤلفلری ناملرینی جهان تیلشناسلیک تاریخیگه آلتین حرفلر بیلن بیتردیلر. بیزلر اېسه بو لغت و قاموسلردهگی معلوماتلر ایشانچلی اېمس دېب، اولرگه تاش آتیب یاتیبمیز. بو عقلی، شعوری، کۉزی نینگ نورینی تۉکیب، کېلهجک اولادگه بېبها معلوماتلر قالدیرگن معرفتلی اجدادلریمیزگه تهمت اېمسمی؟ بیز کۉپ ثواب ایشلر قیلهیاتگن بابرشناس ذاکرجان مشربوف اوشبو لغتلردن نسخهلر آلیب یورتیمیزگه کېلتیریشلرینی امید قیلیب قالهمیز.
