منعویتیمیز و مدنیتیمیزنینگ دنیاگه ساچیلگن دردانه‌‌لری _ ایکّینچی بۉلیم

خیوه یوریشیده‌گی بای اۉلجه‌لر حقیده امریکا اېلچیخانه‌سی نینگ کاتبی سکه‌یلار بیلن روسيه‌گه کېلیب، فان کا‌وفمن باشچیلیک قیلگن خیوه یوریشیده قتنه‌شگن امریکا نینگ «نیویارک گېرا‌لد» گزېته‌سی مخبری ارتور مک-گاخه‌ن هم «آکسوسده‌گی حربي حرکتلر و خیوه‌ نینگ قوله‌شی» دېگن اثر یازیب، 1875 ییلده پېتېربورگده نشر اېتتیره‌دی. مک-گخان خان سرایی خزینه‌سینی باتفصیل تصویرله‌یدی. بو یېرده کۉرگن نرسه‌لری بوتون دنیادن کېلتیریلگن صنعت دردانه‌‌لری اېکنلیگینی، بې‌حساب چین چینّی ایدیشلری، اېران، تورکمن ایپک قالینلری، کشمیر رۉماللری، عجایب لباسلر زه قورال-اسلحه‌لرنی تعریفله‌یدی. «فقط 17-18 عصرلرگه عاید چین چینّی بویوملری نینگ اۉزی 1000 دن آرتیق بۉلیب، اولر روس ضابطلریگه اۉلجه‌ بۉلدی»، دېیدی مک-گاخا‌ن. مقاله‌ده تأکیدلنگنیدېک، خیوه باسقینی دوریده روسيه‌ نینگ اولوغ کنیا‌زی نیکاله‌ی کانستنتیناویچ روماناو و باشقه‌ قطار روس عملدارلری، جنراللری، چیناونیکلری، سودخۉرلری و ضابط، کارچلان سوداگرلری خیوه‌ده بې‌حساب اۉلجه‌لرنی قۉلگه کیریتدیلر. تلب آلینگن قیمت‌بها بویوملرنی کیم آشدی سوداسیگه قۉییب، خارجلیک اکتسيه‌چیلر، سوداگرلرگه ساتیب یوباریشدی. بو خیل مثاللر بې‌حساب. محمد بیاني نینگ یازیشیچه، خارزم یېرلری بیلن توته‌‌ش بۉلگن تورکمن اۉلکه‌سیگه یوریش دوریده هم چار روسيه‌سی نینگ باسقینچی جنراللری، ضابطلر و عملدارلری بې‌عدد تېکین اۉلجه‌نی قۉلگه کیریتگنلر. اینیقسه‌، کۉک تېپه، دینگلی تېپه‌گه هجوم دوامیده‌ باسقینچیلر مینگ-مینگلب بې‌گناه‌ آدملرنی قیریب تشلب، تورکمن قالینلری، اۉتاولری، ذاتلی آتلری، تویه‌ و چاروا ماللرینی آچ‌کۉزلرچه ته‌له‌گنلر. قاتل باسقینچیلر قیلیچیدن اۉلگن و اولر دستیدن قاچیب کېتگن کیشیلر نینگ 12000 ته اېگه‌سیز اۉتاویده‌گی تورکمن قالینلری، کیگیزلر، اوی-روزگار بویوملری، قیمت‌بها تقینچاقلری و حتا که ایت-موشوکلرینی اۉتاولری بیلن قۉشیب طلب کېتیشگن.

حقیقتاً هم روسيه امپراطورلیکسی هجومکار اوردوسی نینگ اېنگ دهشتلی جنگی تورکمنستان نینگ کۉک تېپه و دینگلی تېپه قلعه‌لریده بۉلگنلیگیدن شو واقعه‌لر خصوصیده ینه‌ بیر آز تۉخته‌لیشگه تۉغری کېله‌دی. تاریخچی محمد یوسف بیاني نینگ «خوارزم تاریخی» اثریده همده‌ گرتېوېلد نینگ «کۉچر قوملر و کېسیلگن باشلر» دېب ناملنگن تورکستان سفریگه بغایشلنغن اۉچېرکیده بو تېنگسیز فاجعه‌ تفصیلاتی کېنگ بیان اېتیلگن. دشمنگه جسارت بیلن قرشی تورگن بهادیر تورکمن خلقینی محو اېتیب، معیوب-مجروح قیلیب، فریاد چېکیب، قانیگه بولغه‌نیب یاتگن آته-آنه‌لر، یاش باله‌لر کۉزی آلدیده خلق بایلیگینی ته‌لشلر مُرده‌لر کۉزینی چۉقییاتگن کلخطلرنی اېسله‌ته‌دی. بونده‌ی وحشيلیکنی جهان خلقلری کمدن-کم کۉرگن بۉلیشی ممکن. دهشتلی بو تاریخي واقعه‌لرنی کۉز اۉنگینگگه حیالن کېلتیرر اېکنسن، بې اختيار باشینگ غوویللب، بدنلرینگ اوویشیب کېته‌دی. بو منظره‌نی تصویرلشگه قلم عاجزلیک قیله‌دی. مال-دنیا ییغیش اوچون بې‌گناه‌ انسانلرنی یاپّه‌سیگه‌ قیریب، اولر نینگ هوویللب قالگن یورتلریده برچه‌ غله‌میسلیکلرنی قیلیشگه قادر باسقینچیلر اۉزلرینی مدنیتلی سنه‌ب، بو قیلمیشلرینی اېسه قانوني دېب حسابلشلری هېچ بیر منطققه، انصاف-دیانتگه تۉغری کېله‌دیمی اخیر؟!

اۉزلرینی تورکستان نینگ یریم پادشاهسی، خواجه‌یینی دېب حسابله‌گن روس جنراللری اۉزلرینی اۉزگه‌ خلقلرنی زار قه‌قشه‌تیب، بې‌گناه‌ قان تۉکیسه حسابیگه اېگه‌له‌گن جنت مکان یورتلرده یشاوچی جنتیلر دېب حسابلردیلر. بونده‌ی «جنتی» ضابط، کنیا‌زلر، چیناونیکلر، برچه‌ عملدارلرو سزداگرلر اوچون همه‌ شرط-شرایطلر مهیا اېدی. روس حکمدارلری بو یېرده اۉزلرینی منگو خۉجه‌ییندېک حس اېتردیلر. کا‌وکز، سیبیر، عارېنبورگ جنرال-گوبېرناتورلری نینگ آیلیک معاشلری 20-30 مینگ سۉمدن آشمه‌گنی حالده تورکستان جنرال-گوبېرناتوری 40-50 مینگ سۉم معاش آلردی. محلي خلق تیلینی اۉرگنگنلیگی، اونینگ عرف-عادتلرینی «حرمت قیلگنلیگی» اوچون روس ضابطلریگه قۉشیمچه‌ حق تۉله‌نردی. بو هم تورکستان نینگ روسیه اوچون قنچه‌لیک اهمیتگه اېگه‌ اېکنلیگندن دلالت بېرردی. خلص، باسقینچی کېلگیندیلر بو یېرده اۉزلرینی جنت نینگ اۉرته‌سیده سېزردیلر.

«187- 1876 ییللری روس قۉشینلری قۉقانگه یوریش قیله‌دی و خان کتبخانه‌سیدن 130 دن آرتیق نادر قۉلیازمه‌لر آلینیب، پېتېربورگگه، امپراطور کتبخانه‌سیگه جۉنه‌تیله‌دی»، دېب یازه‌دی گرتېزېلد یوقاریده‌گی کتابیده.

تاریخي منبعلرده یازیلیشیچه، بخارا روسيه تامانیدن باسیب آلینگنیگه قدَر روس سوداگرلری، سیاحلری، دیپلوماتلری، هر خیل قیافه‌ده و تورلی مقصد بیلن کېلیب-کېته‌دیگن شخصلر، گروهلر اۉز منفعتلرینی کۉزلب، بخارا امیرلیگی حکمدارلریگه، محلي خلققه یخشی مدني مناسبتده بۉلیشگن. مثلاً، روس سوداگرلری بخاراگه قیمت‌بها ساوغه-سلاملر کېلتیریشگه علیحده‌ اهمیت بېرگنلر. بیراق روسيه امپراطورلیکسی تورکستاننی، جمله‌دن، بخارای شریفنی حربي کوچ بیلن باسیب آلگنیدن کېین محلي خلققه، حکمدارلرگه معامله‌، مناسبت بوتونله‌ی اۉزگریب کېته‌دی. شوندن کېین اۉزلرینی اۉرته‌ آسیاده حکمدار بیلگن روس جنرال گوبېرناتورلری، چیناونیکلری و اینیقسه‌ چار روسيه‌سی نینگ جاسوس دیپلوماتلری، سوداگرلری اېندی بخاراگه ساوغه-سلاملر کېلتیریش اۉرنیگه بو یورتلرنینگ برچه‌ بایلیکلرینی باسقینچیلرچه تشیب کېتیشگه کیریشه‌دیلر. بخارادن اۉلجه‌ آلینگن قیمت‌بها ساوغه-سلاملرنی تالانچیلر تاشکېنتده‌گی روس و چېت اېل میلیونرلری و کاللېکتسيه‌چیلریگه ینه‌ده قیمتراق ساتیش ایشی بیلن مشغول بۉله‌دیلر.

روسيه چیناونیکلری، مأموري عملدارلری، جنراللری، ولایت، شهر حاکم-تۉره‌لری اۉز مستملکه‌ قۉلی آستیده‌گی اۉرته‌ آسیا خانلیکلری نینگ عملادارلریدن، سوداگرلر و فقرالردن تورلی یۉللر بیلن کتّه‌-کتّه‌ پاره‌ آلیب تورگنلر. ذوللسانین (ایکّی تلده ایجاد اېتووچی) ادیبلردن صدرالدین عینِی و عبدالروف فطرت بخارا تاریخیگه دایر اثرلری، مقاله‌لریده یازیشلریچه، بخارا امیری سعید عالِمخان حکمرانلیگی (1910-1920) دوریده ینگی بخارا کاگان شهریده فعالیت آلیب بارگن روسيه امپراطورلیگی نینگ سیاسي اگېنتلیکلری بخارا امیرلیگی نینگ عملدارلریدن منتظم روشده پاره‌، قیمتلی ساوغه-سلاملر آلیشگه عادتلنیب قالیشگن. مثلاً، س. عینِی «بخارا انقلابی تاریخی اوچون ماتریاللر» (ماسکو، 1926) ناملی تاریخي اثریده یازیشیچه، روسيه حکومتی نینگ بخارا (کاگان)ده‌گی سیاسي اگېنتلری ووېدېنسکي، شولگه کبیلر بخارالیک قاضی کلانلر، قوش‌بېگی، دربار اهلیدن منتظم پاره‌ آلیب تورگنلر. خیوه و قۉقان خانلیکلریده‌گی چار چیناونیکلری، جنراللری، برچه‌ عملدارلری تورکستانلیک محلي بایلر، عملدارلر هم اولردن قالیشمه‌گن. خیوه خانلیگیده یشاوچی اَیریم عملدارلر، بای سوداگرلر 1913 – 1916 ییللر آره‌سیده آق پادشاه‌ نینگ کۉپلب عملدارلریگه تورلی یۉللر بیلن پول همده‌ خلق بایلیگی بۉلگن قیمت‌بها بویوملردن عبارت ساوغه-سلاملر یېتکزیب بېریب تورگنلیکلری حقیده تاریخي حجتلر سه‌قلنیب قالگن. مثلاً، خیوه خانی سعید بهادر اسفنديارخان نینگ روس پولکاونیگی والکاوگه 1916 ییل 16 آکتبرده‌گی قبول چاغیده بېرگن ایضاحیده قوییده‌گیلرنی اۉقيمیز: «پولکونیک کالاساوسکيگه پول بېرگن وقتلریمنی انیق یازیب قۉیمه‌گنمن، لېکن دفترچه‌مده‌گی یازوولرده عکس اېتگنلرینی آغزه‌کی بیان قیله‌من. 1915 ییل باشیده پولکونیک کوداساوسکيگه آرقه‌لی 5000 سۉم پول بېردیم. اۉشه‌ آرقه‌لی کالاساوسکيگه ینه‌ 5000 سۉم جۉنه‌تدیم. 1915 ییل نینگ ایکّینچی یرمیده متوا‌فا ایشدن بۉشه‌تیلگچ، تاشکېنتدن قَیتگن پولکونیک کالاساوسکيگه عبدالله‌خان آرقه‌لی 5000 سۉم بېریب یوباردیم. 10 کوند‌ن کېین اېسه متوا‌فانی بیرینچی وزیر صفتیده قَیته منصبگه تعیینله‌گنیمدن کېین پولکونیک کالاساوسکي مېندن ینه‌ پول آلیش ایسته‌گینی بیلدیردی و او 1916 ییل نینگ جونیده شخصن اۉزیمدن 10000 سۉم پول آلدی. متوا‌فا پولکونیک کالاساوسکي نینگ مېندن تولپار (آت) آلیش خواهشی بارلیگینی خبر قیلدی. شونده متوا‌فاگه برچه‌ آتلریمنی اونگه کۉرسه‌تیشنی بویوردیم. او اۉزیگه ایکّی آتنی آلدی. 1916 ییل نینگ قیشیده مېن روس اوردوسی ضابط و عسکرلرنگه پۉستینلر ساوغه‌ قیلگن چاغیمده متوا‌فادن پولکونیک کالاساوسکيگه نیمه‌نی تارتیق قیلیش لازملیگی حقیده سۉره‌گنیمده او کالاساوسکي نرسه‌ (ساوغه-سلام) دن کۉره‌ پولنی افضل کۉریشینی ایتدی. 1915 ییل نینگ نوامبریده بۉلسه کېره‌ک، پولکاوننک کالاساوسکي خاتینی بیلن آلدیمگه کېلگنیده اولرنینگ هر بیریگه پۉستین اوچون 2000 سۉمدن، همه‌سی بۉلیب 4000 سۉم توتقزدیم.

متوا‌فا نینگ مصلحتیگه کۉره‌، پولکونیک کالاساوسکي نینگ خاتینی اوچون ماسکو‌دن بریللینت ایسیرغه‌لر بویورتیردیم و شخصن اۉزیگه تاپشیردیم. ایسیرغه‌لر 4000 سۉمگه توشدی. پولکونیک کالاساوسکي نینگ خاتینی اۉشه‌ 1915 ییلی کېته‌دیگن بۉلگنیده اونگه یۉل خرجتی دېب 1000 سۉم توتقزدیم.

متوا‌فادن کالاساوسکي مېنینگ آلدیمگه کېلیب-کېتیب، خفه‌قان بۉلیب یورگنلیگینی اېشیتیب، 1915 ییل آخریده اونگه 5000 سۉم بېریب یوباردیم. 5-6 کون اۉتگچ، کالاساوسکيگه شخصن اۉزیم 5000 سۉم بېردیم. اۉن کوند‌ن سۉنگ ینه‌ 5000 سۉم توتقزدیم. بیر نېچه‌ کوند‌ن کېین متوا‌فادن کالاساوسکي نینگ مېندن ینه‌ امیدوار اېکنلیگینی بیلیب، پولکونیککه 5000 سۉم بېردیم. بیر نېچه‌ کوندن کېین متوا‌فا مېنگه پولکونیک کالاساوسکي آز مقدارده‌گی پولگه قناعت قیلمه‌گنلیگینی ایتگچ، پولکونیککه شخصن اۉزیم 20000 سۉم توتقزدیم.

شو 1916 ییل‌نینگ باشیده یاوموت (تورکمن)در خیوه قلعه‌سی آستانه‌سیده جنگ قیله‌یاتگنلریده مېن کالاساوسکي نینگ التماسیگه کۉره‌ شخصن اونگه 5000 سۉم پول تاپشیردیم. جنرال گلکین تورکمنلرنن تینچلنتیریب، خیوه‌دن جۉنه‌ب کېتگچ، پولکونیک کالاساوسکي متوا‌فا نینگ اوکه‌سی عبدالرحمن‌ آرقه‌لی مېنگه اۉزی‌نینگ بو یېرده بۉلیشیدن فایده‌ کۉریش نیتینی ایتگندن سۉنگ مېن اونگه عبدالرحمن بقالاو آرقه‌لی 30000 سۉم یوباردیم. کیسلاوادسکگه کېتیشیدن ایکّی کون ایلگری پولکونیک کالاساوسکيگه ایکّی باغله‌م (پچکه) پول: بیریده 25000 سۉم، ایکّینچیسیده 50000 سۉم- همه‌سی 75000 سۉمنی عبدالرحمن بقالاو آرقه‌لی جۉنه‌تدیم. 1916 ییل نینگ یازیده کاوکزگه کېتیشیمدن بیر کون اوّل پولکونیک کالاساوسکي آلدیمگه خاتینی و قیزی بیلن خیرلشووگه کېلگنیده اونینگ قیزیگه 3000 سۉم ساوغه‌ قیلدیم. همه‌سی بۉلیب 187000 سۉم».