اۉزبېکلر تشقی کۉرینیش جهتیدن بیر-بیریدن فرق قیلهدی. اولر نینگ بعضیلری حاضرگی تورکلرنی، اَیریملری قزاقلرنی، ینه باشقهلری اروپالیکلرنی اېسلهتهدی. اۉزبېکلرنینگ بوگونگی قیافهسی شکللنیشی قندهی یوز بېرگن؟ اولرنینگ انتروپولوژیسیده قَیسی خلقلرنینگ تأثیری کتّه؟
اۉزبېک خلقی نینگ شکللنیشی حقیده تاریخچیلر تامانیدن خیلمه-خیل، شونینگدېک، بیر-بیریگه قرهمه-قرشی فکرلر ایتیلهدی. بیراق بو موضوعده اۉزبېکستانده تورلی تاش دورلریگه عاید مهم باستانی قزیشمه ایشلریده قتنهشگن، اۉزفا اکادېمیگی، «اۉزبېک خلقی نینگ اېتناگېنېزی و اېتنیک تاریخی»، «اۉزبېک خلقی نینگ کېلیب چیقیش تاریخی» کتابلری مؤلفی احمدعلی اسقروف ایزلنیشلری مهم.
اسقروف حاضرگی اۉزبېکلرنینگ تۉلیق شکللنیشی انتیک دورده یوز بېرگن دېب حسابلهیدی. انتیک دور میلاددن اوّلگی 4 و میلادي 4-عصرلرگه تۉغری کېلیب، اۉزبېکستانده بو دورگه عاید یوزگه یقین منزلگاهلر تاپیلگن.
عموماً آلگنده، دنیا تاریخیدهگی کۉپ سیویلیزهتسيهلر قطاری مرکزي آسیاده هم ایلک سیویلیزهتسيهلر دریالر بۉییده پیدا بۉلگن. شولردن بیری امودریا بۉلیب، اونینگ ساحللریده یشهگنلر ایراني تیللرده، یعنی سغدي، خوارزمي و ساک تیللریده گپلشیشگن. اولر یشهگن شهرلر اېسه بقتريا، سغديانه، مرغلانیه، پرفيانه و قدیمگی خوارزم دېب اتهلگن. سِردریا حوزهلریده اېسه قدیمدن باشلب تورکي زبان اهالی یشهگن. تورکلر و تورکي تیلده گپلشووچیلر حاضرگی تاشکېنت ولایتی سِر دریا، جیزّخ، فرغانه واديسی جَنوبي قازاقستاندن تا جَنوبي آلتای، سیبیر، یېنیسېی، چوکاتکه حدودلریگه قدَر چۉزیلیب کېتگن. بو میلاددن اوّلگی 3-مینگییللیکلرگه تۉغری کېلهدی. شو دورلرگچه امودریا اطرافیدهگی ساک، بقتريه، سغديلر و تورکلر علیحده یشهگن. بو حال انتیک دور، یعنی حاضردن 2-2،5 مینگ ییل آلدینگی دورگچه دوام اېتدی.
میلاددن اوّلگی 2-مینگ ییللیک اۉرتهلریده جَنوبي سیبیر، آلتای، یېنیسېی دریاسی بۉیلری، جَنوبي قازاقستان دشتلری، تینشان حدودلریدن سېکین-سېکین گروه بۉلیب تورکي زبان اهالی سِردریادن اۉتیب بیزنینگ حدودلرگه کیردی. سِردریادن تا آمودریاگه قدَر بۉلگن برچه حدودنی اېگهلهدی. سیبیر تاماندن کیریب کېلهیاتگن تورکي زبان اهالی اۉزبېکستان نینگ برچه حدودیگه ترقهلیب کېتدی. شونینگ اوچون اۉزبېک خلقی نینگ کېلیب چیقیش تاریخینی ایکّیته اېتنیک اساسگه باغلهیمیز: بیرینچیسی قدیمي ایراني تیللرده گپیرگن سغديلر، خوارزميلر، بقتريهلیکلر؛ ایکّینچیسی تورکي تیلده گپیرگن اجدادلریمیز. ایکّی اېتنیک قتلم نینگ 25 عصر دوامیده ارهلشوویدن ینگی ملت پیدا بۉلدیکی، بونی اۉزبېک دېب اتهیمیز»، – دېیدی احمدعلی اسقروف.
برونز دوریده سیبیر تورکلری نینگ سِردریا و آمودریا بۉیلریگه عامهوي کۉچیب کېلیشی نتیجهسیده اولر سانی قدیمگی سغدي، خوارزمي، بقتريهلیکلرگه نسبتاً 10-15 برابر کۉپهییب کېتهدی. بوندهی وضعیتده طبيعيکی، تشقریدن کېلگن تورکي تیللی اهالی نینگ تیلی اوستوار بۉله باشلهیدی. نتیجهده آمودریا بۉیلریده یشاوچیلرنینگ تیللری 11-12-عصرلرده یۉقالیب کېتدی.
تورکيلرنینگ کۉچیب کېلیشی یېرلی اهالی نینگ فقط تیلیده اېمس، هنرمندچیلیگیده هم اۉز عکسینی تاپدی. مثلاً، بوندن 2،5 مینگ ییل آلدین امودریا بۉیلریده یشهگن اۉتراق اهالی گُلسیز، عادي ایدیشلر یسهب، کوندهلیک حیاتده شولردن فایدهلنیب کېلگن. تورکيلر کۉچیب کېلیشی بیلن بویوملرگه نقش، گُل ساله باشلهدی.
«تورکي خلقلرنینگ اۉرته آسیا، اۉزبېکستان حدودیده پیدا بۉلیشی افراسيابدن مینگ ییل آلدین بۉلگن برونز دوریده. اۉشه پیتده سفاللی دېگن مدنیتیمیز بۉلگن، شونینگ ایچیگه تشقریدن تورکي زبان اهالی کېلیب قۉشیلیشی بیلن (اندراناوا قبیلهسی دېب اتلهدی) سفال بویوملرده عکسی کۉرینه باشلهدی»، دېیدی عالِم.
برونز دوریدن باشلنگن تورکيلشوو انتیک دورگه کېلیب اۉز نهایهسیگه یېتدی. یعنی بو دورده اهالی تۉلیق تورکيلشیب بۉلگندی. بو میلاددن اوّلگی 4-عصردن میلادي 4-عصرگچه بۉلگن دورگه تۉغری کېلهدی. بو مدنیتگه اۉزبېکستان نینگ آمودریا حدودیدن تاپیلگن توپراق قلعه، جانباس قلعه، قۉیقیریلگن قلعه کبی اۉنلب شهرلر گواهلیک بېرهدی. انتیک دورده بو شهرلر مستقل شهر-دولتلر صفتیده موجود بۉلیب، حربي چېگره و اقتصادي مدني مرکزلر بۉلگن.
شو برونز دوریده مرکزي آسیاگه تورکي تیلده گپلشووچیلر کیریب کېلیشی اهالی نینگ شکلی شماییلیگه هم اۉز تأثیرینی اۉتکزمهی قالمهدی. احمدعلی اسقروف نینگ معلومات بېریشیچه، اصل تورکيلرنینگ یوز توزیلیشی خودّی حاضرگیدهی اوزونچاق، کۉزلری کۉک، قیزلری نینگ کۉزی بادامقباق، بورونلری قیرّهبورون، اِیکلری اوزونچاق، پېشانهسی کېنگ، ساچلری ملّه، تنه توزیلیشی اېسه خیپچه بۉلگن. اېراني زبان تورکلرنینگ کۉرینیشی هم خودّی سیبیردن کیریب کېلگن اۉغوز تورکيلری کبی بۉلگن، لېکن اولر نینگ یاناق سویکلری چیقمهگن، اِیکلری تۉغری اوزونچاق بۉلگن.
تورکيلر کیریب کېلگچ، ارهلشوو نتیجهسیده اولرنینگ یوز توزیلیشی هم اۉزگریب، اوزونچاق اېمس، دُمهلاقراق بۉله باشلهدی. اروپا طرفدن کیریب کېلگن تورکيلر نینگ یوزلری بیرآز دُمهلاقراق، ایکّی یاناق سویهگی چیققن، کۉزلری قۉیکۉز، تنه رنگی بوغدایرنگ، جثهسی بهقوّت بۉلگن. ایکّی تورکي قاریشگچ، ینگی اۉزبېک خلقی پیدا بۉلدی. اولرنینگ انتروپولوگیک تیپی ایکّی دریا آرهلیغی تیپی دېییلهدی.
تاریخچی حاضرگی اۉزبېکلر نینگ تشقی کۉرینیشی شکللنیش تاریخینی 3 باسقیچگه بۉلهدی. بیرینچیسی اۉغوزلر تأثیری بۉلیب، اولر مِیل. اوو. 2-مینگییللیک نینگ اۉرتهلریده پیدا بۉلیب، مرکزي آسیاگه برونز دوریده کیریب کېلگن. اۉغوزلر دېب عموماً مغولي قیافه ارهلشمهگن صاف یېوراپېاید تیپیده بۉلگنلرگه ایتیلهدی. کېینگی باسقیچ 6-عصرلرده قرلوق و چیگیللرنینگ کیریب کېلیش دوری حسابلنهدی. اولر 6-7-عصرلرده آلتای نینگ غربي قِسمیده، چاریش دریاسی (آب دریاسی اۉزنلریدن بیری) حوزهسیده، ایرتیش دریاسی نینگ قویی آقیمی بۉیلریده، تربغتایده همده جونغاريهگچه بۉلگن کتّه حدودده یشهگنلر. بو پیتده اولر هم مغولي قیافهگه کیره باشلهگندیلر. اوچینچی باسقیچ 11-12-عصرلرده چینگیزخان باسقینی دوریده قیپچاقلرنینگ کیریب کېلیشی بۉلدی. اولر کۉپراق مغوللرگه اۉخشهگن.
اۉزبېک ملتی نینگ شکللنیشیده اساسي ایکّیته خلق نینگ قیافهسی بار: بیری قدیمي ایراني، سغدي، خوارزمي، بقتري بۉلسه، ایکّینچیسی تورکي اۉغوزلر. اوچینچیسی بۉلیب مغوللر، عربلر، فارسلر کیریب کېلدی. همهسیدن آز-آز جهتلر آلهوېردی. لېکن یېوراپېاید قیافهسی صفتیده اۉزبېکلر 11-12-عصرلرده شکللنیب بۉلگن اېدی. شکللنیشی اوچون قطار فاکتورلر بار، اولر نینگ اېنگ آخرگیلری اېسه تیل و سیاسي اویوشمه. قارهخانيلر دوریده تورکي تیل حکمران بۉلدی. اونگه قدَر فارسي، قدیمي ایراني تیل اېکنلیگینی ایتهدی اسقروف.
