مؤلف: فیلالوژی فنلری دوکتوری، اکادمیسین شهرت سراجالدینوف
نشرگه تیارلاوچی: پوهنمل احسان الله قووانچ
علیشېر نوایينینگ بدیعي مهارتی بیلن دنیاقرهشی و بیلیم دایرهسینینگ کېنگلیگی اونینگ سېرقیرره ایجادیده براعلی کۉرینیب تورهدی. او نهفقط اۉزیگچه موجود برچه ادبي عنعنهلر، تور و ژانرلردن مهارت بیلن فایدهلندی، بلکی اولرنی تکامللشتیریشگه حرکت قیلدی. شونینگدېک، اثرلرینینگ یوکسک فلسفي معنا-ماهیتیدن اونینگ فقط اسلامي علملر اېمس، بلکی تورلی شرق دیني-فلسفي تعلیماتلریدن چوقور خبردارلیگی، اولرنینگ اساسلرینی یخشی بیلگن متفکر اېکنی انگلشیلهدی. داستانلرینینگ حمد و نعتلریده یرهتووچی ذات و کاینات قانونیتلری، عالم و آدمنینگ یرهتیلیش ترقیاتی حقیده گپیریش، قرآنکریم آیتلرینینگ چوقور علمگه اساسلنگن شعري تفسیری علیشېر نوایينینگ فوق العاده بویوک ادراک صاحبی اېکنیدن دلالتدیر. اونینگ شعريتینی تحلیل قیلیش انساندن کتته و هر تامانلمه کېنگ بیلیملرگه اېگه بۉلیشنی تقاضا اېتهدی. البته، هر بیر تدقیقاتچی اونینگ شعريتینی اۉز بیلیم دایرهسی درجهسیده تحلیل و تلقین قیلهدی. کیمدیر دیني، کیمدیر دنیاوي، ینه کیمدیر شاعر تفکرینینگ چوقور معنا قتلملریگه کیریشگه، متفکر دهاسینینگ الهيات بیلن باغلیق اسلوبی انگلشگه اورینهدی. هیچ بیر تلقیننی رد اېتیب بۉلمهیدی. فقط یاندهشوولر تورلیچه و بو طبيعي. علیشېر نوایي شعريتی تحلیلی و تلقینی اۉز دوریده هم کېنگ بحثلرگه سبب بۉلگن. اۉتگن آلتی عصردن شو کونلرگچه هم اونینگ دنیاقرهشی حقیده خیلمه-خیل قرهشلر یشب کېلماقده. شاعرنینگ اۉته اسلامي عقیدهلرگه صادق بۉلگن حالده باشقه دیني تعلیماتلرگه ایجابي مناسبتی، صوفيه طریقتلریگه اۉزیگه خاص یاندهشووی حلی-هنوز کۉپگینه عالملرنینگ اۉز ارا تارتیشوویگه سبب بۉلیب کېلماقده. بو همهسی، ینه بیر کرره علیشېر نوایي ولي ذات اېکنی، زمانداشلری اعتراف اېتگنیدېک، یرهتووچی ذات اونی لَدُن علمی بیلن سيلهگنیگه ایشانچ توغدیرهدی. بو علم اۉز-اۉزیدن کشف بۉلمهیدی. اونینگ کلیدی استادلر سباغی آرقهلی قۉلگه کیریتیلیشی معلوم. اگر بیز نوایينینگ حیات یۉلیگه دقّت قیلهدیگن بۉلسک و اونینگ اۉزی اۉز خاطرهلریده تیلگه آلیب اۉتگن استادلری سبقلریگه اعتبار بېرسک، علیشېر نوایينی یاشلیکدن قندهی سواللر قیینهگنی و اولرگه جواب ایزلب قیسی استادلردن تعلیم آلگنی حقیده بیر مونچه تصور آلیشیمیز ممکن.
علیشېر جوده یاش چاغیدن شعريت شیداسی اېدی. 3-4 یاشلیگیده قاسم انوارنینگ «رندیم و عاشقم و جهانسوز و جامهچاک، با دولت غم تو ز فکر جهان چه باک» بیتینی ایتیب مهمانلرنی لال قالدیرگنی تاریخدن معلوم. حتا فریدالدین عطارنینگ «منطقالطیر» اثرینی یادلب آلگنی هم اونینگ اۉز خاطرهلریده کېلتیریلگن. او ایلک شعرلرینی کیمگه کۉرستگنینی یازیب قالدیرمهگن بۉلسه-ده، اۉسپیرینلیک پیتیده سېویملی مربيسی سید حسن اردشیر اونی شعر یازیشگه همیشه رغبت قیلگنینی ایتیب اۉتگن. شونینگدېک، او سیدحسن اردشیرنی فقر و فنا طریقی و امام غزالي تعلیماتیده استادی دېب بیلهدی: «…سلطنت تختی سلطان ابراهیم میرزاگه قرار توتگنده کیم تاریخ سېکّیز یوز آلتمیش بیر اېردی (میلادي 1457) بو فقیر الر صحبتیغه مشرف بۉلدوم..الر طریقی و روشی بو فقیرنی انداق شیفته قیلدی کیم، بیر کون الر ملازمتیغه یېتمسم اېردی، صبر و طاقتیم قالمس اېردی… و بو فقیرنی فقر طریقیغه دلالت و ارشاد قیلورلر اېردی و نظم ایتورغه ترغیب کۉرگوزورلر اېردی… فارسي اشعاردین حضرت خواجه حافظ شېرازي دېوانیغه کۉپ عقیدهلری بار اېردی… حضرت شیخ فریدالدین عطارنینگ «منطقالطیر»ینینگ کۉپرهگینی یاد بیلور اېردیلر… حجتالاسلام امام محمد غزالي مصنفاتیغه معتقد اېردیلر و کۉپ اۉقور اېردیلر… بهتخصیص، «کیميای سعادت»دین و شیخ عزیز نسفي رساییلین هم تعریف قیلورلر اېردی و اندین سۉزلر نقل قیلورلر اېردی… بو فقیر فقرا اهلی، درویشلر و اهلالله ملازمتیگه کۉپ یېتیبمېن، فنا طریقیده الردېک آز کۉروبمېن…»[1].
نوایي «مجالسالنفایس» اثریده اۉز استادلرینی حرمت بیلن اېسلهیدی. جملهدن، اۉز دورینینگ ملکالکلامی مولانا لطفي یاش شاعرنینگ بویوک اقتدار صاحبی اېکنینی تن آلگن و اونینگ شعرلریگه استاد مقامیده دستلبکی بهانی بېرگن. علیشېر عروض علمی بۉییچه ایلک سبقلرنی درویش منصور سبزواريدن آلگن (فقیر عروضنی درویش قاشیده اۉقوبمېن). قرآنکریمنی قرائت بیلن اۉقیش صنعتینی حافظ علی جامي قاشیده اۉزلشتیرهدی (…قرائت علمیده جمیع قرّا انینگ شاگردلیگیگه مباهات قیلورلر اېردی. و فقیر هم نېچه سبق اۉقوبمېن). یاش علیشېرنینگ دنیاقرهشیگه قتتيق تأثیر کۉرستگن «وحدتالوجود» تعلیماتی حقیدهگی دستلبکی تصورلرنی شیخ صدرالدین رواسي اویغاتهدی (… شکلی دلپسند و حقایق و معارف ایتماغی دلفریب اېردی. شریف صحبتیغه فقیر مشرف بۉلدوم… «فسوس» درس ایتور اېردی، کۉنگلومنی بسي صید قیلدی…).
نوایي سمرقندگه کېتگونگه قدر قهیېرده مشهور عالم بۉلهدیگن بۉلسه، البته اونینگ سبقلرینی آلیشگه تیریشر اېدی. جملهدن، فلکیات علمینی خواجه اوحد مستوفيدن (… اۉز عصرینینگ یگانهسی اېردی.کۉپراق علوم و فنوننی بیلور اېردی.، بهتخصیص علوم غریبهنی، اما فلکیاتده شهرتی بار اېردی. بو فقیر اول بویوکوار صحبتیغه يېتر اېردی، کۉپ التفاتلری بار اېردی…)، موسیقه علمینی خواجه یوسف برهاندن (… فقر و فنا طریقیده سلوک قیلور اېردی. و تجرد و انقطاع رسمین کۉپ مسلوک توتر اېردی. فقیر موسیقي علمیده انینگ شاگردیمېن).
علیشېر مشهدده یورگنده کمال تربتي بیلن دۉستلشهدی. نوایي شوندهی خاطرلهیدی: «..فقیرنینگ انی کۉررگه کۉپ آرزوم بار اېردی، آشنالیغ بو نوع واقع بۉلدی کیم، سلطان ابو سعید میرزا زمانیده مشهدده غریب و خسته بیر بقعهده ییقیلیب اېردیم. قربان وقفهسی بۉلدی، عالمنینگ اقسا بلادیدن خلق امام روضهسی طوافیگه یوز قۉیدیلر. رسمدور کیم، مسافرلر متعین بقعه گشتیگه هم بارورلر. اول بقعهده کیم، فقیر ییقیلیب اېردیم، جماعت سَیر قیلیب، دېوارده بیتیلگن ابیاتنی اۉقوب، بیر بَیت اوستیده بحثگه توشتیلر. بیر اولوغراق کیشی کیم، اول جماعت انگه تابع اېردیلر، اول جماعتنی الزام قیلدی. فقیر ضعف حالیده اول جماعت جانیبیدین سۉز ایتتیم. انگه دېدیلر کیم: بو بېمار ییگیت هم بیر سۉز ایتهدور. اول اولوغ کیشی خود شیخ کمال اېرمیش کیم، زیارتگه کېلگن اېرمیش، باشیم اوستیگه کېلیب، مبحثنی آرهغه سالدی. فقیر جواب بېرگچ، اۉز سۉزیدن قیتیب تحسینلر قیلیب، حالیمنی تفحص قیلدی. اېرسه اول هم فقیرنی اېشیتگن اېکندور و کۉرر هوسی بار اېکندور… شیخ بیله آشنالیغ تقریبی بو نوع واقع بۉلدی».
علیشېر نوایي سمرقندده خواجه فضلالله ابواللیثي قاشیده اسلامي علملرنی، خصوصاً فقه علمی بۉییچه اۉز بیلیملرینی چوقورلشتیرهدی. خواندمیر بو شخصنی «مکارم»ده «ایکّینچی ابو علی ابن سینا» دېب اتهسه، نوایي اونی «ایکّینچی ابو حنیفه» دېب اولوغلهیدی (… فقهده انی ابو حنیفۀ ثاني دېرلر اېردی.. فقیر ایکّی ییل الرنینگ قاشیده سبق اۉقوب اېردیم).
عبدالرحمان جامينینگ نوایي دنیاقرهشی و ایجادیگه تأثیری نهایتده کتّه بۉلدی. او عبدالرحمان جاميدن شعريت نظریهسیگه عاید ینه بیر نېچه سبقلر آلهدی. بو حقده شوندهی یازهدی: «اول رسایل و کتب تعدادی کیم، فقیر الر خدمتیده تعلیم و استفاده یوزیدین اۉقوبمېن: اوّل – الر بیتیگن «قافیه» رسالهسیدور کیم، انینگدېک مختصر و مفید رساله بو فنده هیچ کیم بیلمهیدور. ینه «معما»نینگ ایکّینچی رسالهسیدور کیم، «حلیۀ حلل»دین سۉنگراق بیتیلیبدور[2]. ینه هم الرنینگ «عروض» رسالهسیدور»[3].
علیشېر نوایي تصوف علمی، وحدتالوجود کانتسېپتسيهسی و اصطلاحلری حقیدهگی اۉز قرهشلرینی بېواسطه عبدالرحمان جامي سبقلری واسطهسیده تکامللشتیردی: «ینه «لوایح»دور کیم[4]، صوفيه مشایخی اصطلاحیده بیتیلیبدور کیم، انداق رساله هیچ راقمنینگ قلمیدین و هیچ قلمنینگ رقمیدین تحریر تاپمهیدور. ینه «لوامع»دور[5]، هم بو اصطلاحده کیم، هر لمعهسینینگ پرتوی سالککه حرمان قارانغو تونیده هدایت شمعینینگ آثاریدور، بلکه عنایت مشعلینینگ انواری. ینه «شرح رباعیات»دور[6]، هم بو اصطلاحده کیم، فنا طریقیده ماسوالله ازاسیغه تۉرت تکبیر اورماق انینگ مطالعهسیدین میسردور[7]. نوایي ینه بیر اۉرینده یازهدی: «… اول وقتده کیم، فقیر الر خدمتیده صوفیه رموز و اشارات و الفاظ و عبارات اصطلاحین اۉتکرور اېردیم، حضرت قطبالسالکین شیخ فخرالدین عراقينینگ «لمعات»ی آرزوسی خیالگه کۉپ اېورولور اېردی. بیر کون تقریب بیله بو معنینی اظهار قیلدیم. الر دېدیلر کیم: «طریقت مشایخینینگ فارسي کتب و رسایلی آز مطالعه قیلیلیبدور، اما چون هوسینگ بار، انداق بۉلسون. تا اول کیم، اول شریف کتابنی سبق ایتورغه مرتکب بۉلدیلر، هر کون هر سبقده خوشحال بۉلوب تعریف قیلورلر اېردی…. بیر نېچه سبقدین سۉنگره سۉز مشکلراق بۉلوب، شروحگه احتیاج اظهاری قیلدیلر و شیخ یار علی شرحین و ینه بعضی شروحنی مبارک نظرلریغه قۉیوب، اول سبقنی ایتورلر اېردی، تا اول کیم کۉپ مواضعده شارحلرگه طعنلر قیله باشلهدیلر کیم «بو سۉزنینگ و اول سۉزنینگ اراسیده کۉپ فرق بار. همانا که معنیسیغه یېتمهی شرح بیتیبدورلر و بو سۉز تکرار تاپقاندین سۉنگره فقیر عرض قیلدیم کیم: «مونداق نفیس و مشکل کتابدین فقیري بهره تاپهی دېسه و شرح بو شرحلر بۉلسه، آیا، نې چاره قیلغهی؟ مگر هم حضرت مخدوم شفقت یوزیدین طالبلرغه بو مشکلنی آسان قیلغیلر». اندین سۉنگره الر «اشعةاللمعات» که بو طایفه کتب و رسایلی آرهسیده معلوم اېرمس کیم هرگز انداق شرح قلمگه کېلمیش بۉلغهی، بنیاد قیلدیلر… اول شرحنی بیتورده «فصوص»[8] و «فتوحات»[9] و «نصوص»[10] و «فکوک» و اکثر قومنینگ عمده کتبی مبارک نظرلریده اېردی، اگرچه هیچ قیسیغه باقغالی احتیاجلری یۉق اېردی. تا اول کیم، بو شرح بیله «لمعات»نی الر قاشیده فقیر توگتتیم»[11].
علیشېر نوایي یاشلیکدن الهيات سر-اسرارلرینی انگلشگه تیریشردی. تصوف طریقتلری اۉرتهسیدهگی کېلیشماوچیلیکلر، مذهبي کورهشلر، عقیده و ريا معمالریگه اساسلی جواب بېره آلهدیگن استاذنی ایزلهدی. و نهایت، تقدیر اونی عبدالرحمان جامي بیلن یوزلشتیردی. علیشېر نوایي عبدالرحمان جامي سیماسیده قرهشلری اونینگ دینگه، طریقتلرگه، الهيات و فلسفهگه مناسبتیگه اویغون بۉلگن بویوک ذاتنی کۉردی. علیشېر نوایي اونی اۉز پیری دېب بیلیب، عمرینینگ آخریگچه اونگه اولکن محبت و منّتدارلیک تویغوسی بیلن یشب اۉتدی.
[1] کلیات. حالات سید حسن اردشیر، 735 الف.
[2] جامينینگ معماگه بغیشلنگن اوشبو رسالهسی سلطان ابو سعید میرزا دوریده هجري 856/میلادي 1452- ییل یازیلگن.
[3] کلیات. خمسةالمتحیرین، 770 ب.
[4] رسالۀ لوایح در بیان معارف و معاني. جامي اثری. 1465- ییل یازیلگن.
[5] لوامع فی شرح قصیدۀ خمریۀ میمیه فرضیه. جامي اثری. 1470- ییل یازیلگن.
[6] «شرح رباعیات وحدةالوجود» رسالهسی.
[7] کلیات. خمسةالمتحیرین، 768 الف.
[8] محیالدین ابن العربينینگ «فصوصالحکم» اثری.
[9] محیالدین ابن العربينینگ «الفتوحات المکیه» اثری.
[10] محیالدین ابن العربينینگ «نقش الفصوص» کتابیگه یازیلگن صدرالدین کنوينینگ «النصوص فی تحقیق الطورالمخصوص» ناملی شرحی.
[11] کلیات. خمسةالمتحیرین، 768 الف-768 ب.
