ایکّینچی بۉلیم؛ اداغ
علیشېر نوایيگه جوده یقین انسانلردن بیری شیخ بهلول اېدی. اولرنینگ مناسبت¬لری شو درجهده اېدی کی، دۉست¬لیک چېگرهسیدن چیقیب اکه-اوکهلیک مقامینی آلگن اېدی. علیشېر نوایي اونی آغام دېب اعتراف اېتگن . ذینالدین واصفينینگ یازیشیچه، شیخ بهلول امیر علیشېرنینگ مصلحت-چیسی، ایشانچلی، اعتقادلی و اعتمادلی ملازمی اېدی. اۉز ملکینینگ بوتون مهم ایشلرینی، میده-چویدهسیگچه اونینگ کفالتی و وکالتیگه تاپشیرگن اېدی. اونی امیرنینگ عقلی و سۉزلاوچی نفسی دېر اېدیلر… همه فنلردن خبردار و واقف اېدی… میر اونی چینّی خمدانگه اۉخشتر اېدی…
امیر علیشېر شیخ بهلولنینگ اۉغلی کمالالدین سلطان حسیننی اۉز اۉغلیدېک کۉرر، اونی منصب پیلّهپایهلریدن کۉتریلیشیده علیحده غمخۉرلیک کۉرستگن . سلطان حسیننینگ اۉغلی میر ابراهمنی نوایي فرزندلیککه قبول قیلیب، مهر بیلن تربیهلهدی مکارمده کېلتیریلیشیچه، امیر علیشېر دنیادن اۉتگنده شیخ بهلول و اونینگ عایلهسی صاحب عزا مقامیده تورگن .
مولانا فصیحالدین صاحبدارا هم امیر علیشېرنینگ اېنگ یقین همصحبتلریدن بۉلیب، اۉزینی امیرنینگ خدمتیگه بغیشلهگن صادق دۉستلریدن بیری اېدی. ذینالدین واصفينینگ یازیشیچه، امیر علیشېر او حقده قوییدهگی بیتنی ایتگن اېکن:
منگه اول کیم انیس و صاحبدور،
تون و کون همدم و مصاحبدور .
امیر علیشېرنینگ قدردان دۉست¬لریدن ینه بیری فصیحالدین محمد نظامي اېدی. او دنیاوي علملردن یخشی خبردار عالم بۉلیب، نوایي او بیلن صحبتلشیشدن همیشه ذوق آلردی: «حالا اۉتـّوز ییلغه یقین بار کیم، افادهغه مشغولدور. ظاهر علومیدین هیچ قیسی بۉلمهغهی کیم درس ایتمهغهی. و هر بیر علم که ایتور، کۉپیده حواشي و مفید مصنفاتی بار کیم، علما اندین بهرهمنددورلر… با وجود مونچه کمال بو فقیرنینگ تنزل قیلیب سفر و حضرده کۉپرهک اوقات اۉز شریف صحبتی بیلن مشرف قیلور..» . خواندمیرنینگ قید قیلیشیچه، فصیحالدین نظامي قیرق ییلگه یقین امیر علیشېرنینگ صحبتداشی بۉلگن. اول حضرت کۉپینچه دنیاوي درس کتابلرینی او جناب حضوریده مطالعهه قیلگن .
امیر علیشېرنینگ ینه بیر یقین دۉستی خواجه حافظ دهدار اېدی. اولرنینگ اۉزرا تنیشووی و دۉستلیگی تاریخی اۉزیگه خاص. «بدایعالوقایع»ده شوندهی کېلتیریلهدی: «دهدار آذربایجان ولایتیدن امیر علیشېر بیلن صحبتلشیش مقصدیده خراسانگه کېلدی… امیر علیشېر عبدالله انصاري مزاریده اۉزی سالدیرگن چارباغده اېدی… حافظ قرهسه، میر یالغیز اۉتیریبدی… میر اۉزی تامان کېلهیاتگن بېگانه کیشینی کۉریب: «سیز کیمسیز، مېنینگ حضوریمگه نېگه کېلهیپسیز» دېب سۉردی. حافظ ایتدی: «مېن اۉزیمنی هر جهتدن تعریفلش اوچون کېلدیم». میر عجبلندی و دېدی: « یقینراق کېلینگ، گپینگیزگه حیران بۉلدیم، «اۉزیمنی هر جهتدن تعریفلهیمن» دېگنینگیز نیمهسی؟» حافظ اۉزینی مقتهی کېتدی… میر: «اې عزیز، اگر سېن ایتگن نرسهلرنینگ بیرتهسی راست بۉلسه، مېنگه سېندن یقین و الفت آدم عالمده بۉلمهیدی» -دېدی و برچهنی چارلهدی. همه جمع بۉلدی. میر حافظگه دېدی: «لاف و دعوا قیلدینگ، اېندی هنرینگنی کۉرست!» حافظ اوّل قرآن اۉقیدی… کېین غزل اۉقیدی. سۉنگ اشوله ایتدی. کېین داستان اۉقیدی. هر کیم هر علمدن سوال بېرسه اولرگه هم جواب بېریب، غالیب بۉلدی…. میرنینگ بویروغی بیلن اۉن باش قۉی کېلتیردیلر. حافظ آشپزلیک قیلیب، همهگه منظور بۉلدی. شو-شو او میرگه یقین آدم بۉلیب قالدی. بیرار آدم اونچهلیک یقین بۉلمهگن» .
علیشېر نوایينینگ کۉپگینه دۉستلری صلاحیتلی عالملر اېدیلر. نوایي اولرنی اۉزی قوردیرگن «اخلاصيه مدرسهسی مدرسلیگیگه تعیینلهگن. هیچ پیت اونینگ دورهسی اوشبو عالملردن خالی بۉلمسدی. شولردن بیری مولانا برهانالدین عطاءالله محمود حسیني بۉلیب اېدی. علیشېر نوایي «مجالسالنفایس» اثریده او حقده شوندهی کېلتیرهدی: «میر عطاءالله – نیشاپوردیندور. اندین علم تحصیلی اوچون شهرغه کېلدی. «کافيه» و «متوسط» اۉقور اېردی. دانشمند بۉلگونچه بیر نوع مستحسن معاشقه موفق بۉلدی کیم، اندین آرتیق ممکن اېرمس. با وجود دانشمندلیک، شعر و معما و صنایعده دغی مهارت پیدا قیلدی و معماگه کۉپ مشغول بۉلور اېردی. حالا سبق کثرتیدین انگه اوقاتی وفا قیلمس، اما صنایعده کتابي تصنیف قیلوبدور «بدایع عطایي»غه موسمدور» . اوشبو اثر علیشېر نوایينینگ تشبثی و رهبرلیگی آستیده بجریلگن بدیعي صنعتلر شرحینی اۉز ایچیگه آلگن بېبها قۉللنمهدیر. امیر علیشېر همیشه دۉستینینگ مالیوي و مادّي تأمیناتیگه علیحده اعتبار بېرر، تیریکچیلیک یوکینی یېنگیللشتیریشگه حرکت قیلردی. خواندمیر شوندهی کېلتیرهدی: «بیر کونی میر مولانا فصیحالدین صاحب بیلن شطرنج اۉینهماقده اېدی. شو پیت تۉستدن برهانالدین عطاءالله کیریب کېلدی. اول حضرت (علیشېر) التفات و کۉنگیل سۉرهش یۉلی بیلن قهیېردن کېلهیاتگنی و نیمه تشویشلر بیلن یورگنینی سۉردی. امیر برهانالدین شوندهی جواب بېردی: «هر کون «اخلاصيه» مدرسهسیگه اوزاق یۉلدن قتنش تشویشیدن قوتولیش اوچون مدرسه اطرافیدن مینگ دینار کېپـَکيگه حاویلی آلماقچی اېدیم. بیر حاویلی تاپدیم، اما بیر عملدار پیدا بۉلیب، مېن تکلیف اېتگن مبلغ اوستیگه بیر آز قۉشیب ساتیب آلیش نیتیده. ساتووچی اېندی اونگه ساتماقچی. سیزدن التماس، اۉشه عملدارگه حویلینی آلیشدن وازکېچیشی و مېنگه قالدیریشی اوچون بیر خط یازیب بېرسهلر»… شطرنج اۉیینی توگهگچ، امیر علیشېر او ذاتگه خطاب قیلیب: «اگر کیمدیر مدرسهگه یقین، میدانی کېنگ، عمارتی کۉپ و بههوا جایدن بیر حاویلینی سیزگه تارتیق قیلسه مناسبراقمی یاکه سیز ایتگن ایشنی قیلسه معقولمی؟» دېدی. اولوغ نسبلی جناب بو سۉزدن شادلیک و خورسندچیلیک اظهار اېتدی… (امیر علیشېر) اۉزیگه قرهشلی محمد مُعیندن قالگن کۉنگیلآچر و خوشهوا جایدهگی حویلینی او جنابگه هدیه اېتدی» .
علیشېر نوایينینگ یقین همصحبت¬لریدن ینه بیری عطاءالله اصیليدیر. خواندمیر «خلاصةالاخبار»ده او حقده شوندهی یازهدی: «…عطاءالله… دیني و یقیني علملر بۉییچه زۉر کمالات حاصل قیلگن، شرافتلی حدیث علمینی تحقیق قیلیشده شک-شهبهسیز خراسان دياریده اونگه تېنگ کېلهدیگنی یۉقدیر… کۉپ وقتلردن بویان شرافتلی سلطانيه مدرسهسیده و فضیلتلی خلاصيه خانقاهیده درس بېریش بیلن بند. عالیجناب امیرگه بغیشلب «روضةالاحباب» ناملی کتاب هم یازگن کیم، بوندهیینی حلی بیرار کیشی یازمهگن بۉلسه کېرهک. دریادل امیر علیشېر عادل پادشاه سلطان حسین حکمرانلیگینینگ باشلریدن تا شو کونگچه اولوغ و بلند مرتبهلیک اول جناب حقیده کۉپ غمخۉرلیکلر قیلدی« … عطاءالله اصیلي عینِ شو اثریده امیر علیشېردن کۉرگن یخشیلیکلریگه منّتدارچیلیک صفتیده قوییدهگی عجایب بیر شعرنی یازیب قالدیرگن:
امیر که فضل و علم و رحمت،
و برّ و احسان و لطف و انعام.
وللملک منه و عزت و مهابت،
والدین، والدنیا نظام و انتظام.
(امیریدیر علم و فضللیک،
مروت و شفقت، لطفنینگ.
مملکتده اوندن بویوکلیک،
نظامیدیر دنیا و دیننینگ).
له ذاله رکن السلتنه و مقرب الحضرت السلطانيه، نظام الدوله والدنیا والدین امیر علیشېر که، بادا دولت او در جهان دېر.
سخن به مدح تو آراستن غرض آن است،
که پیش اهل هنر منحصر بود مارا.
وگر نه منقبت آفتاب معلوم است،
چه حاجتاست به مشاطه روی زیبارا.
(امیر علیشېر شو پیتگچه سلطنت اوستونی، سلطان حضرتلرینینگ یقین کیشیسی و دولت و دین و دنیا نظامیدور کیم، اونینگ دولتی جهانده اوزاق تورسین).
سېنگه مدح ایتیشدن مقصدیم شو که،
بۉلگن مدحینگ هنر اهلیگه منبر.
روشن بۉلگنیدېک قویاش خدمتی،
پردازگه زارمس-کو، گل یوزلی دلبر).
مولانا محمد بدخشي هم علیشېر نوایينینگ یقین صحبتداشی اېدی.
خواندمیر شوندهی یازهدی: «مولانا شمسالدین محمد بدخشي بهغایت خوشصحبت، شیرین سۉز، خوشچقچق، درویشوش، لطیفطبع و فاضل کیشی. کۉپراق معما فنیده کتته مهارتگه اېگه بۉلگن، قريب 30 ییلدن بویان بخت و سعادتگه چۉمیب عالي حضرت امیر علیشېر ملازمتیده کون کېچیرماقده و اونینگ تربيتی همده عنایتی بیلن کوننی تونگه، توننی کونگه اولب، فراغت و آسایشتهلیکده حیات کېچیرماقده. معما علمی بیانیده مکمل بیر تذکره بیتگن»… . میر علیشېر هم او حقده «مجالسده» ایلیق گپلر ایتهدی: «مولانا محمد بدخشي – کوندوزنینگ اشکمیش آتلیق کېنتیدیندور. اولی حالیده اندین تحصیل اوچون کېلیب، سمرقندگه باردی و بیر نېچه وقت انده سبق اۉقوب هريگه کېلدی… حالا طبع اهلی آرهسیده اندین سامانلیکراق کیشی یۉقدور. پادشاه و گداغه مقبول و ملایمدور. و بو معما فنیده رساله بیتیبدور کیم، کۉپ اېل آرهسیده مشهور و شایعدور…» .
علیشېر نوایينینگ ینه بیر دۉستی کمالالدین حسین الواعظ الکاشفي بۉلیب، نفوذلی عالم و واعظ اېدی. خواندمیر شوندهی گواهلیک بېرهدی: «او عقلي و نقلي علملرنینگ برچهسیدن تۉله بهرهمنددیر… تنگری کلامینینگ تفسیری همده حضرت رسالتپناه پیغمبر حدیثلرینینگ معنیلرینی منبردن توریب غایتده پاکیزه و معنالی قیلیب توشونتیرهدی… اول جناب نجوم علمیده هم زۉر مهارتگه اېگهدیرلر. اونینگ بلاغتآیاتلیک همده فصاحتصفاتلیک کتابلری کۉپ و بېحساب بۉلیب، اولرنینگ کۉپی عاليمقام امیر علیشېرنینگ اتاقلی نامی بیلن زېنتلنگن» .
شونینگدېک، طبیب¬لر پېشواسی مولانا درویش علی، تاریخچی میرخواند، حافظ و خطاط حافظ محمد سلطانشاه، «اخلاصيه» مدرسهسی شیخی و «قدسيه» مسجدی امام-خطیبی حافظ جلالالدین محمود، «گوهرشادبېگیم» مسجدی امام-خطیبی مولانا حاجی مشهدي، غیجک، عود و قۉبوز چلووچی استاد قولمحمد شبرغاني، معما ژانری اوستهسی میر حسین معمایي، خواجه کمالالدین عودي ، مولانا مسعود شیرواني، مولانا نادري مروي، مولانا محمد معمایي، خواجه مسعود قمي، مولانا قبولي، حافظ یاري کبی صنعتکار و ایجادکارلر امیر علیشېر بیلن دۉستانه علاقهلرده بۉلیب، دایمي روشده اونینگ ییغینلریده اشتراک اېتگنلر.
«مجالسالنفایس» اثریدن اونینگ یاشلیکدهگی دۉستلری حقیده هم بیر مونچه تصور آلیش ممکن. مثلاً، سمرقندده یشهگن دورده فضلالله ابواللیثينینگ اۉغلی خواجه خاوند و مولانا یوسف بدیعي بیلن یقین دۉستانه علاقهده بۉلگنی. سلطان ابو سعید میرزا زمانیده هراتده پادشاه تاریخینی یازهیاتگن مولانا عبدالصمد بدخشي بیلن یقینلشیشی، او آرقهلی مولانا صبحي اوبهي بیلن دۉستلشووی، مولانا محمد معمایي، خواجه حسن خضرشاه استرآبادي، خواجه مسعود قمي، حافظ یاري بیلن تنیشیش تفصیلاتلری قید اېتیلگن .
منو
