ایکّینچی بۉلیم
جان اۉرتاوچی، عذاب بېرووچی معناسیدهگی «جانسۉز» عبارهسی اثر نینگ اۉرتهسیده هم (ب.131) اوچرهیدی: کوموشبیبی آتهبېک نینگ تیلیدن یازیلگن ساخته طلاق خطینی اۉقیر اېکن: «…اول بو مکتوبنی اۉزی نینگ سۉنگ تامچی کوچی بیلن اۉقوب تمام قیلدی-ده، جانسۉز بیر تاووش ایله «اویتسیز!» دېب قیچقیردی و یېرگه ییقیلیب اۉزیدن کېتدی…» بو جملهدهگی تأثیرچن «قیچقیردی» سۉزیدن اوّل ادیب «جانسۉز»نی ایشلهتیب، کوموشبیبی نینگ ناگهاني ضربهدن کېینگی حالتینی انیق تصویرلهگن.
«کوموشبیبی نینگ سېزیلر-سېزیلمس کولیمسیرهشیدن یاقوتدېک اِیرینلری آستیدهگی صدفدېک آق تیشلری کۉرینیب کېتدی اېرسه-ده، بیراق اونینگ بو حالی تېزلیک بیلن تندلیققه الیشیندی (ب.24).
آفتاب آییم آتهبېک حقیده: «اۉزیم کۉرمهدیم، اما کۉرگوچیلرنینگ سۉزلریگه قرهغنده اۉخشهشسیز کۉرکم، تېنگسیز عقللی بیر ییگیت اېمیش (ب.40).
آتهبېک کوموشبیبی نینگ لبلری اوستیدهگی قاره خالیغه اشارهت قیلیب: «شو یېردن بیر اۉپیش بېرسنگیز سیز هم کتّه اېسدهلیک حاضرلهگن بۉلور اېدینگیز، – دېدی. کوموشبیبی قیزریندی (ب.47).
«…بو کون ساعت اۉن ایکّیده آتهبېک و قوتیدارنینگ عصیانچیلیک گناهی بیلن دارگه آسیلیشلرینی جرچی شهرگه خبرلب یورر و خلق آغزیده آتهبېکلر نینگ اېمیش-مېمیش حکایهلری اېدی… قۉرباشی نیمهنیدیر سۉزلهماقچی بۉلسه هم، نېگهدیر اونینگ تیلی آسانلیک بیلن حرکتگه کېلمس و اۉزی هم بیر تورلیک اۉنغهیسیزلیکده اېدی. نهایت قۉرباشی اۉزیگه بیر تورلیک جسارت بېردی: «بابالر: «دنیانیکی میری کم ایکّی» دېگنلر،– دېدی، – تۉغریسی هم شونداغ: اۉزینگنی یوز یاققه اورسنگ هم تیریکلیک نینگ ینه بیر باشقه یماغی چیقیب تورهدیر… (ب.69).
آتهبېک بیلن قوتیدار عصیانچیلیکده عیبلنیب، جلّادنینگ قۉلیگه تاپشیریلگن پیتده کوموشبیبی قَیناتهسی نینگ اۉغلیگه یازگن مکتوبینی تاپیب، اونی اۉردهگه آلیب کېلهدی. هر ایکّیسینی دار تگیدن قَیترهدیلر. آتهبېک قوشبېگیدن سۉرهیدی: «قۉلینگیزدهگی مکتوب بیلن احتمال بیز آقلنغن چیقرمیز؟– قوشبېگیدن تصدیق اشارهسینی آلیب دوام اېتدی: – حاضر بیز سیز نینگ عدالتلیک حکمینگیزدن بیر نرسهنی سۉرهیمیز: اول شولدورکیم، بیزنینگ تۉغریمیزده یامان مقصد بیلن سیزگه چقیمچیلیک قیلگوچی ایغواگر و غرضگۉیلر بو مجلسکه حاضرلنسینلر-ده، اۉزلری نینگ مشعوم کشفلرینی و یا کۉرگن-اېشیتکنلرینی اثبات قیلیب، بیزنی قَیته باشدن دار آستیغه یوبارسینلر. بالعکس، اثبات قیله آلمس اېکنلر، بیزگه قزیغن چوقورلریغه اۉزلری ییقیتیلسینلر…» طلبینگیز اۉرینلیک،– دېدی قوشبېگی، اما خصمینگیزنی بو مجلسکه حاضرلش اوچون وقتیمیز آزدیر و لېکن بو کون اونی قۉلغه آلرمیز و بیریسی کون بېشاوینگیزنی بیر یېرگه جمععلب اۉز حکمیمیزنی بېررمیز،– دېدی» (ب.79).
اوشبو جملهدهگی «خصم» سۉزیگه قادري نینگ ایضاحی: دشمن، رقیب. «قیز باله بیراو نینگ خصمی»، دېگن مقالیمیز بار یاکه اونی شوندهی ایتهمیز. تنیقلی ادیب کامل اوز قلمیگه منسوب کتابچهده کۉردیم: «قیز باله – بیراو نینگ خصمی» اېمس، خسبی. خسب – امانت». دېمک، «قیز باله – بیراونینگ خسبی» دېییش هم ممکن.
رومان نینگ «آته-آنه آرزوسی» بۉلهگی مؤلف نینگ اۉزبېک آییمنی کتابخوانگه تنیشتیریشدن باشلنهدی. اۉقووچی کۉپ حاللرده اولرگه جدّي اعتبار بېرمهی، اۉقیشده دوام اېتهوېرهدی. اثردهگی اساسي فاجعه عینِ شو کرکتر باعث یوزهگه کېلگنی کېینراق معلوم بۉلهدی: «اۉزبېک آییم اېللی بېش یاشلر چمهلیق، چله-دومبول طبیعتلیک بیر خاتین بۉلسه هم، اما اېریگه اۉتکیرلیگی بیلن مشهور اېدی… اۉزگه خاتینلر اونینگ سایهسیگه سلام بېریب، تۉیلریده، عزالریده، قیسقهسی، تیق اېتکن ییغینلریدهغی اویلرینینگ تۉرینی اۉزبېک آییمغه اتهگن اېدیلر. بیر بوگینه اېمس، قیز چیقرهتورغن، اۉغیل اۉیلنتیرهدیرغن، سنت تۉیی قیلهدیرغن خاتینلر اۉز تۉیلرینی اۉزبېک آییم کېنگشیدن تشقری جۉنهته آلمس اېدیلر… «اۉزبېک آییم شونداق بویوردیلر» دېگن سۉز اېرلر اوچون هم فرض کبی اېشیتیلیب، اۉزبېک آییم نینگ ایتکنیچه حاضرلیک کۉریله باشلنر اېدی…» (ب.98)
رومان نینگ یکونراغیده اۉزبېک آییم نینگ اۉزی حقیدهگی فکری بوندن-ده بلندلیگی ایتیلهدی. آفتاب آییم قیزینی آلیب قوتیدار بیلن بیرگه تاشکېنتگه کېلهدی. کوندوزی مهماندارچیلیک اوجیگه چیقهدی. «شامگه یقین مهمانلر ترقهلیشدیلر. مهمانخانهده حاجی، قوتیدار، حسن علی و آتهبېک قالغن اېدیلر. ایچکریده اۉزبېک آییم مهمانلرنی کوزهتیب بۉلیب، کوموش بیلن آنهسیدن هۉپّک آلر اېدی: «مېن سیزلردن جوده خفه بۉلغن اېدیم. سیزلرنی چوروک لتّهگه توگیب، تاقچهگه تشلش درجهسیگه یېتگن اېدیم. نخاتکه اوچ ییل بۉلسه-یو، بیر یۉلی اۉز بیلگولرینگیزچه کېلمسهلرینگیز… اخیر منیم هم اۉزیمگه یرهشه آبروم بار. تاشکندده کیمسن یوسفبېک حاجی دېگن نینگ کۉچیمن. خدایارخان هم بیر کون کېچهسی کېلیب بیزگه مهمان بۉلدیلر…. قوشبېگی نینگ اوی ایچلری بۉلسه، بیر ایشنی منیم کېنگشیمسیز قیلمهیدیلر… (ب.258).
«کیمسن یوسفبېک حاجی دېگن نینگ کۉچیمن» دېگن جملهگه قَیتهمیز. بهادر کریموف یوقاریده ذکر اېتیلگن مقالهسیده «کۉچ» سۉزی نینگ کۉلمینی ایضاحلهیدی: «ادبي اثر اۉقیلیب، بدیعي متنگه اېوریلر اېکن، اوندهگی سېمنتیک اېلېمېنتلر- تاووش، بۉغین، سۉز کبی اوواق عنصرلر پواېتیک غایه و منطق واسطهسیده بیرلشیب محتشم سېمنتیک میداننی بنا قیلهدی. متن ایچیده سۉز تیریلهدی، تاووشلر جانلنهدی؛ سۉزنینگ قدر-قیمتی آرتهدی و معناسی کېنگهیهدی. تورلی زمانده یشهگن ایکّی ادیب قۉلهگن نادر، آچیق-کلیت سۉزلرنینگ اۉخششلیگی، تکراری و معنا اویغونلیگی تیپالاگیک-اینتویتیو تققاسگه اساس بېرهدی… «بابرنامه»ده قۉللنگن بیر قنچه نادر سۉزلرنی عبدالله قادري «اۉتکن کونلر»ده ایشلهتهدی؛ اۉز اۉرنیگه توشگن جانسۉز رومانگه جاذبه بغیشلهیدی… اېسگه آلهمیز: آتهبېک نینگ قوتیدار اېشیگیدن قوویلیب، تاشکېنتده نسبتاً اوزاق قالیب کېتگن کونلری نینگ بیریده حسن علی اوندن مرغلانگه کېتمهی یوریشی سببینی سۉرهیدی: آتهبېک: «حوسله یۉق»، دېگچ: «قهیین آتهنگیز کۉنسه، کۉچینگیزنی آلیب کېلسنگیز هم معقول اېدی قتنهب یورغندن»، دېیه تکلیف ایتهدی. بو اۉرینده «کۉچ» خاتین، عایله معناسیده… «بابرنامه»ده هم «کۉچ» سۉزی «عایله، خاتین» معناسیده کېلهدی: بابر 1497-1498 ییللر واقعهلریده یازهدی: «بېکلر و ایچکیلر و ییگیتلرکیم، مېنی بیله قالیب اېدیلر، اکثری نینگ کۉچلری اندیجانده اېدی».
اۉزبېک آییم نینگ تعریفی دوام اېتهدی. بو عیال، اصلیده چله-دومبول بۉلسه-ده، حکمفرمالیک چۉقّیسینی اېگهللب، «کاوشیم کۉچهده قالغن اېمس»، دېیه اونچه-مونچه جایگه بارمهیدی، اۉزیدن باشقه هېچ کیمنی مېنسیمهیدی. خلق تیلیده شونگه اۉخشش: «قازانی زنگ باسگنلردن اېمس»، «ییرتیغی نینگ یماغینی ایپک بیلن تیکهدیگنلردن»، «آش یېمهسه هم مۉیلاو (بروت)یدن یاغ اریمهیدی» کبی صفتلشلر بار. رومان اساسیده صورتگه آلینگن هر ایکّی فلمده اۉزبېک آییم نینگ چله-دومبوللیگی اونچه کۉرینمهیدی. آته-باله قیپچاقلر قیرغینی خصوصیده بحثلشیب قالگنده، یوسف بېک حاجی اۉغلیگه: «بعضی یېنگیل محاکمهلرینگ آنهنگنیکیدن قالیشمهیدیر، آتهبېک»، دېیدی (ب.230). شونگه قرهمهی، محترم اکتریسلریمیز اۉزبېک آییمنی عقل-فراصت بابیده یېتوک قیلیب تصویرلهگنلر. بلکهم، شوندهی بۉلیشی کېرهک بۉلگن دیر. نېگهکه، چله-دومبوللرنینگ بلند موقعگه اېگه بۉلیشی اۉتمیشده قالیب کېتگن حادثه اېمس. بوندهیلر (خواه خاتین، خواه اېرکک)، عجبکی، منصب و موقع پیلّهپایهلریدن جوده تېز کۉتریلهدیلر. بونیسیگه چیدهسه بۉلهدی، اما چله دومبوللیکلری اۉزلریگه عیان بۉلگنی حالده، عقلی رسالرگه یۉل-یۉریق کۉرسهتیشلریگه داش بېریش قیین.
آتهبېک آنهسی نینگ قیستاوی آستیده اویلنیشگه راضی بۉلهدی و تۉیدن آلدین مرغلان جۉنهیدی. «هر گل مرغلان بارغنیده آلیب بارهتورغن نفیس ساوغهلری بو گل جوده زهرلیک، آرتیقچه الملیک بیر ساوغهگه ایلنگن، کوموشبیبی بو ساووق کونداش ساوغهسینی کۉرگنده احتمال… نیمهلر بۉلر و قنداغ حاللرگه توشر اېدی» (ب.105). بو جملهدهگی «کوندهش» سۉزیده بوگونگی اۉقووچی اوچون عادتدهگی «آ» حرفی اۉرنیگه «ه» ایشلهتیلگن. علمي منبعلردن بیریده، «کونداش» (حسدگۉی، غیورلیک قیلووچی) دېب یازیلیشی تۉغری دېییلهدی. «کونداش»ده بیر کونلیک همراه دېگن معنا هم بار.
آتهبېک مرغلان قَیتهدی. ادیب کۉکلم پیتینی تولستوی بابا تأکیدلهگنیدېک، اۉقیب کۉزنی یومسنگیز هم خَیالینگیزده انیق منظره حاصل بۉلهدیگن درجهده، مویقلم اوستهسی کبی تینیق تصویرلهیدی: «…قیرلر، تاغلر، سایلر؛ کۉک-قیزیل، آق-قاره، سریق-زنگار، پوشتی-گۉلس و تغین الّهقنچه رنگلیک چېچکلر بیلن اوستلرینی بېجهب، قیشی بیلن تۉنگگیب، ارنگ یېتیشگن عاشقلریغه ینگی حیات، ینگی امید بېرهدیلر. قیش بۉیی الّهقیسی گۉر آستلرده جونجیب چیققن قوش ذاتلری: چومچوقلر، چیتّکلر، تۉرغهیلر، صعوهلر و باشقه الّهقنچه قوش دُرکوملری اۉز تۉپلری بیلن ویجیر-ویجیر، چوغور-چوغور سَیرهب کولهدیرلر، یېر یوزینی توتگن چېچک قالینلری اوستینی اۉپیب یهلهیدیرلر، یاتیب چۉقییدیرلر، سهپچیب اوچهدیرلر… (ب.105-106).
مؤلف «قولاغی قوشلر نغمهسیده بۉلگن» آتهبېک نینگ حالتینی شو قدَر ماهرلیک بیلن تصویرلهیدیکی، کتابخوان اونگه مهلیا بۉلهدی: «هاو انه بیر قلدیرغاچ، تۉغریگه قرهب اۉقدېک آتیلیب بارهدیر… بختلی قلدیرغاچ: آلغن ساوغهسی هم قۉرقونچ اېمس دیر، آته-آنهسی نینگ هم آرزو-هوسی یۉقدیر. اولر نینگ تورموش قانونلری جوده یېنگیل، ایکاو-ایکاو سویگن-سویگننی آلهدیرلر-ده، تاغلرده، یېرلرده، کۉکلرده اوچیب یورویبېرهدیرلر… اونینگ قلدیرغاچلیک قناتی آته-آنه مکافاتی بیلن قَیریلگن. اونگه اوچکهلی اېرک بېرمهیدیرلر» (ب.106).
یوسفبېک حاجی نینگ میزراکریم قوتیدارگه یازگن مکتوبیده عایلهده یوزهگه کېلگن معما ماهیتی قوتیدارگه اۉزارا حرمت مقامیده سیپالیک بیلن توشونتیریلهدی. حاجی قودهسیدن آتهبېکنی اویلنتیریشگه اذن سۉرر اېکن، قیزلرینی تاشکندگه یوبارمهگنلیکلریدن آزراق کینه قیلهدی، عینِ چاغده، ترازو پلّهسینی اۉزی تامانگه کۉپ آغدیرمهیدی: «کمینهلری بو خصوصدهگی عیبنی سیز نینگ اوستینگیزگه بوتونلهی یوکلهی آلمهیمیز، زېراکه، بیزنینگ باشیمیزده بۉلغن «یالغیز تویاقلیک» سوداسی سیز نینگ هم باشینگیزده باردیر (ب.110).
رومان نینگ «ایسیتمه آرهسیده» بۉلیمی مرغلان نینگ شِمال طرفیدهگی محلهلردن بیری نینگ «تامانلری بوزیلیب-یاریلیب یاتقن خرابه عمارتلری» تصویری بیلن باشلنهدی: «حاولی نینگ اۉرته یېریده پکنهگینه بلیق توت اۉسیب، آستیغه کول و باشقه اخلتلر تۉپلنگن اېدی…» (ب.137). بوندهی نوع لی توتنی بیلمس اېکنمن. لغتلرگه قرهیمن: «شاهتوت (قاره توت)، بلخی (آق) توت، مروارید توت، مجنون توت (اېرگه قرهب اۉسدیگن توت)، قۉناق (یاووایی) توت. بلیق توت حقیده معلومات تاپه آلمهدیم. بلکهم خلق تیلیده شوندهی ایتیلر.
ایشی فسق-فساددن عبارت کۉریمسیز جنت پوچوق نینگ توصیفی: «اول یېردن بیچیب آلگندېک پک-پکنه، بورنی یوزی بیلن برابر دېیرلیک تېپ-تېکیس، کۉزی قاققن قازیق اۉرنیدېک چوپ-چوقور، آغزی قولاغی بیلن قاشیق سالیشر درجهده جوده کتّه، یوزی قیرق ییللیق آغریقلرنیکیدېک سپ-سریق، قیرق بېش یاشلر چمهسیده بیر خاتین اېدی» (ب.131).
«اۉتکن کونلر» واقعلیگیده اشتراک اېتهدیگن هر بیر کیشی نینگ مکمل «پورترېتی» ایجادکارلریمیز اوچون نایاب تجربه مکتبی دیر. اولوغ ادیب «شونچهکه تجربه طرزیده» باشلهیاتگن ایشیگه کتّه تیارگرلیک کۉرگنی، اثر قهرمانلرینی حیاتده موجود رئال انسانلر (محلهداشلر، یۉلچی-یۉلداشلر) کبی انیق تصور قیلیب، خودّی اولر بیلن هر کونی، هر کېچ ملاقاتده بۉلهدیگن تنیشلریدهی تصویرلهگنی، چیندن هم اۉقووچینی حیرتلنتیرهدی. اۉزبېک آییمنی ایتیب اۉتدیک. یوسفبېک حاجی: «تۉله کۉرکم یوزلی، کتّه ملّه کۉزلی، اوزون ماش-گوروچ سقاللیک ملانما بیر ذات»، زینب: «اۉن یېتّی یاشلر چمهلیق، کلچه یوزلیک، آپّاققینه اۉرتهچه حسنلیک»، حامد: «اوزون بۉیلیک، قاره چۉتیر یوزلیک، چغیر کۉزلیک، چوواق سقال… کۉریمسیز بیر کیشی».
کۉز تعریفی بیر-بیریگه اۉشهمهیدی: یوسفبېک حاجی ملّه کۉزلی، آتهبېک و حسن علی قاره کۉزلی، حامد چغیر کۉزلی، اوسته علیم قۉی کۉزلی، اۉتببای قوشبېگی آغیر قرهگوچی کۉزلیک، رحیم بیک دادخواه ایچیگه باتیقراق، اما قان قوییلغن سیمان کۉزلیک…» بهادر کریموف بو رۉیخطنی «بابرنامه»دن آلینگن مثاللر بیلن ینهده باییتهدی: عمرشیخ میرزا – قۉبه کۉزلیک، بایسونغور میرزا – اولوغ کۉزلوک. خلق تیلیده کۉز بیلن باغلیق ینه کۉپلب اۉخشتمهلر بار: غر کۉز، اۉغری کۉز، سینچی کۉز، قییق کۉز، ایلان کۉز، پسته کۉز، ماش کۉز، چچوان کۉز و هکذالر.
آتهبېک تاشکېنتده اوزاق توریب قالگچ، کوموش بیبیگه ساوچیلر کېله باشلهیدی. قوتیدار بیلن آفتاب آییم اولرگه قیزلری نینگ کۉنگلیگه قرهب جواب بېریشهدی. کوموش نینگ حالتی: «بورونغی تۉلهلیغی کېتیب، آزغینلهغن، و لېکن بو آزغاینلیک اونینگ حسنیگه کمچیلیک بېرمهی، بالعکس یوقاریلتقنلر. کمان قاشلری آرتیق موج اوریب اۉزینی کۉرستکن، بیرآز باته توشکن شهلا کۉزلر تغین هم تیم قارهلیق..، بیراق… بورونغیدېک اۉینهب تورمس و سۉنگ چېکدهگی بیر آغیرلیک بیلن حرکتلنر اېدی…»
