باش سۉز:
ایکینچی جهان اوروشی یکونلنیشی بیلن، دنیا بۉیلب مسئله‌لر ایکی توپلم آرقه‌لی نظرگه توتیله‌دی. ناتو خوفسیزلیک تشکیلاتی دایره‌سی‌گه ییغیلگن مملکت‌لر غرب بلوکی و شونېنگدیک ورشو بیتیم‌دن کېلیب چیققن سابق شوروی یا حاضرگی روسیه شریک‌لریدن شکل‌لنگن شرق بلوکی.
ساووق اوروش جریانیده خلق‌ارا سیاست و خوفسیزلیک مسئله‌لری کوپینچه بو ایکی بلوک آرقه‌لی نظرگه توتیلگن.
دیمک ساووق اوروش جریانیده‌گی بو ایکی نظریه‌گه قره‌گنده افغانستان‌گه بۉلگن مناسبت‌لر هم دایما شونده‌ی بویوک کوچ‌لر رقابتی‌دن کېلیب چیققن و بو اېسه حاضرهم دوام اېتیب کېلماقده.
بوتون رقابت‌لرگه قره‌گنده اۉتکن 20 ییل ایچیده افغانستان‌ده غرب بلوکی چارچوبه‌سیده ناتو تشکیلاتی، جمله‌دن امریکانینگ حضوری و نفوذی بار ایدی و بو مملکت اېسه منطقه‌ده‌گی کوچ‌لرنی افغانستان‌دن بیراز قۉلینی کېسگن اېدی. بیراق بو، شرق بلوکی (روسیه، چین) و بو کبی امریکانینگ منطقه‌ده‌گی رقیب‌لری‌نینگ ایسته‌گی‌گه ماس اېمس اېدی.
شو اوچون 20 ییل‌ده امریکا حضورینی افغانستان‌ده یۉق اېتیش و نفوذنی کمه‌یتیریش اوچون افغانستان جمهوریت تیزیمی‌گه قرشی بۉلگن و حاضر حاکمیتده‌گی طالبان، ایران و روسیه کبی مملکت‌لر تامانیدن قوللب_قوتلنگنی اَیتیلهدی.
باش سۉزگه بو نرسه‌گه اشاره قیلیش‌دن مقصد، افغانستان اوستیده‌گی دنیا همده منطقه کوچ‌لرینی تارتیشوولری حاضر قیسی حالت‌‌گه اېکن‌لیگی توغریسیده بیراز بیلگی بېریش دیر و بو بیلن ایتماقچی بۉلگنیم حاضر مملکت‌لر اینیقسه منطقه مملکت‌لرینی افغانستان‌گه قره‌ش‌لری قنده‌ی و شرق بلوکی کبی، منطقه مملکت‌لریدن شکل‌لنگن بیر تۉپلم، یاده ایران‌نی تکلیفی «گروه تماس» دیک، افغانستان خصوصیده منطقوی بیر بیرلشمه، شکل‌لنیشی قنچه‌لیک ممکن؟
شونینگدېک مملکت‌لر آره‌سیده بونده‌ی بیر کېلیشوو یره‌تیلیشی‌گه نېمه تۉسیق‌لیک‌لر بار؟
منطقه مملکت‌لری طالبان بیلن نېگه علاقه‌گه؟
باش سۉزگه ایسلب اۉتیلگن‌دیک افغانستان‌ده غرب‌گه قیزیققن جمهوریت تیزیمی قوللشی و بو ییردن امریکا کوچ‌لرینی چیقیشی منطقه‌ده‌گی روسیه، چین و ایران کبی مملکت‌لرنی ایسته‌گی‌گه اساس بۉلدی و انه‌شوو سبب طالبان حکومتی یوزه‌گه کېلیشی بیلن بو مملکت‌لر افغانستان‌نینگ ینگی حاکمیت‌نی رسمی تَن آلمه‌ی بو حاکمیت بیلن علاقه‌ده اۉتیش‌گه اولگوردی.
حاضر اېسه ایریم حال‌لرده، بو مملکت‌لر دنیا بۉیلب خلق‌ارا هم‌جمعیتیده طالبان حکومتی‌نی قۉشیش‌گه سعی‌وحرکت قیلماقده.
دیمک، منطقه‌ده‌گی مملکت‌لرنی بیر قنچه عامل‌لر افغانستان بیلن حاکمیت تیزیمی قنده‌ی و قیسی کۉرینیش‌ده و کیم‌لر آرقه‌لی باشقریله‌یاتکن‌لیگی‌گه قره‌مسدن علاقه‌گه اۉتیش‌گه مجبورلنتیرگن.
بو سبب‌لردن بیری، امریکا و ناتو یا-ده انیق‌راق ایتکن‌ده شو غرب بلوکی افغانستان‌دن چیقیشی دیر و منطقه مملکت‌لریدن بیر قطاری جمله‌دن ایران، روسیه و چین میلادی 2001 – ییل‌دن بویان، امریکانینگ فغانستان‌دن چیقیشی آرتیدن بۉلگن و بو خصوصده کۉپلب تلاش قیلیشگن.
شونینگدېک، افغانستان‌دن غرب‌نی چیقیشی بو مملکت‌لرنی ایسته‌گی‌گه اساس بۉلدی و طالبان‌نینگ حاکمیت‌گه قیتیشی و غربی‌لر و امریکانینگ حضورسیزلیگی، بو مملکت‌لرگه نفوذلرینی کۉپه‌یتیریش اوچون ینگی زمینه‌نی یره‌تدی و شو یوزه‌دن اولر طالبان حکومتی بیلن علاقه قوریش‌گه اولگوردی.
طالبان بیلن منطقه مملکت‌لرینی مناسبت قوریشی‌گه باشقه بیرقنچه سبب‌لر هم بار و بو جمله‌دن مملکت‌لر ارا ترانزیت و سوداگرلیک مجبوریت‌لر و شونینگدېک مهاجرت کبی باشقه مسئله‌لرگه ېیتیشیش هم، منطقه مملکت‌لرینی افغانستان بیلن علاقه‌ده بۉلیب توریش‌گه ترغیب اېته‌دی.
طالبان بیلن علاقه‌لر کوچه‌یشی خصوصیده‌گی منطقوی سعی و حرکتلر
اۉتکن ایکی ییل‌دن آشه‌راق زمان‌دن بیری افغانستان‌نینگ سرپرست حاکمیت‌نی رسمیت‌گه تانیمس‌دن، بو حاکمیت بیلن کۉپلب ساحه‌لرده رسمی بیر حکومت اۉله‌راق قرشی‌لنگن، بو منطقه مملکت‌لری تامانیدن کوتاریلگن آدیم‌لر دیر.
افغانستان‌نینگ تاجیکستان‌دن باشقه بېش قۉشنی مملکتی و بونگه قۉشیمچه روسیه، چین، بیرلشگن عرب امیرلیگی، ترکیه و قطر مملکت‌لری هم طالبان بیلن یخشی علاقه‌ده و حاضر افغانستان‌نینگ بو مملکتلردهگی اېلچی‌لیگی و دیپلوماتیک نماینده‌لیک‌لری طالبان تامانیدن باشقریله‌دی و شونینگدېک بو مملکت‌لرنی اېلچی‌لیک‌لری هم افغانستان‌ده فعال دیر.
بونگه قۉشیمچه، منطقه‌ده طالبان‌نی رسمی تَن آلمه‌ی، بیراق بو حاکمیت بیلن علاقه‌لر کېنگه‌یتیریلیشی خصوصیده ایریم سعی‌وحرکت‌لر هم موجود و بونگه مثال ایران مملکتی‌نینگ «گروه تماس» آتی آستیده‌گی منطقه مملکت‌لری آره‌سیده افغانستان اوچون بیر تۉپلم قوریلیشی خصوصیده تلاش ایتیلماقده.
ایران‌نینگ ادعا‌سیگه کۉره، بو گروه قوریلیشی خصوصیده هند و پاکستان مملکت‌لری هم اۉز موافقت‌لرینی بیلدیرگن.
حاضر اېسه منطقه‌ده جاری سیاسی و خوفسیزلیک وضعیت نظرگه توتیلگن حالده، منطقه مملکت‌لری آره‌سیده افغانستان اوچون بونده‌ی بیر توپلم و کېلیشوو قنچه‌لیک ممکن‌لیگی اساسی سوراق دیر؟
افغانستان اوچون منطقه مملکت‌لری‌نینگ بیرله‌شیشی ممکن می؟
ایران تامانیدن تکلیف اېتیلگن «گروه تماس» کبی بیرلشیش‌لر بۉییچه تلاش‌لر منطقه‌ده قوریلیشی بیراز توسیق‌لیک‌لر بیلن هم یوزمه یوز دیر.
بو تۉسیق‌لیک‌لردن اونملی بۉلگنی، افغانستان برابریده منطقه مملکت‌لرینی تورلی منفعت‌لری و ایسته‌ک‌لری دیر.
شو باعث بو ییرده افغانستان بیلن علاقه‌لرینی محوری بۉلمیش افغانستان قۉشنی‌لرینی تورلی مسئله‌لریگه بیراز اشاره قیله‌میز:
افغانستان بیلن پاکستان آره‌سیده اساس ساله‌دیگن نرسه‌لر «چېگره قیینچلیک‌لری، مهاجرت، خوفسیزلیک و عصیانچی گروه‌لر فعالیتی دیر.» بو نرسه‌لر افغانستان بیلن پاکستان آره‌سیده جدی کیلیشماوچیلیک‌لرنی اۉرته‌گه آلیب کېلگن و بوندن کېین هم آلیب کېلیشی ممکن.
پاکستان‌گه بو مسئله کۉپ مهم و بونی منطقه مملکتلریگه قره‌مسدن ایلگری آلیب کېته‌دی و بو اېسه منطقه‌نی باشقه مملکتلریگه اونچه‌لیک مهم ایمس. مثال اوچون افغانستان بیلن ایران علاقه‌سی نینگ قندی‌لیگی‌نی «سوو جنجلی، مهاجرت و قاچاق، اینیقسه مخدره ماده‌لرنی قاچاقی» تعیین‌له‌یدی.
افغانستان‌نینگ باشقه قۉشنی‌لرینی هم افغانستان‌دن کۉز تیککن اقتصادی و خوفسیزلیک منفعت‌لری و عینی حالده، خواطرلری بار. بو توغریده ایتیش لازم که افغانستان شمالی قۉشنی‌لری و اۉرته آسیا مملکت‌لری، اۉتکن ایکی ییل جریانیده افغانستان بیلن علاقه‌لری و مناسبت‌لرینی دوام بېرگن، بیراق شونده‌ی بۉلسه اولرنی هم افغانستان بیلن ایریم اۉزلریگه خاص خواطرلری بار و بو خواطرلر سوو توغریسیده و عصیانچیلیک مسئله‌لری دیر.
اۉرته آسیا مملکت‌لری جمله‌سیدن، اۉزبېکستان‌نینگ افغانستان‌دن بۉلگن خواطرلری، کیله‌جک‌لرده طالبان بیلن اۉزبېکستان علاقه‌لری اوستیده سلبی تاثیری قۉییشی کوتیله‌دی. بو خواطرلرنی اونملی‌سی سوو مسئله‌سی و شونینگدېک افغانستان شمالی ولایت‌لریده عصیانچیلیک کوچلنگن حالده، اۉزبېکستان اوستیده قۉیه‌دیگن تهدیدی دیر.
بو ایکی نرسه‌دن کېلیب چیققن خواطرلر، طالبان حکومتی تامانیدن قوش‌تیپه کانالی قوریلیش ایشی دوام اېتیشی بیلن کونسه‌یین کۉپه‌ییب بارماقده.
بوندن ایلگری، اۉزبېکستان جمهور باشلیغی شوکت میرضیایف قوش‌تیپه کانالی خصوصیده اۉز خواطرینی بیلدیریب، بو کانال منطقه‌ده‌گی سوو تیزیمی باشقریلیشی اوستیده سلبی تاثیر قۉیگن‌نی بیلدیرگن اېدی.
شونینگدېک، خوفسیزلیک مسئله‌لری هم اۉزبېکستان و اۉرته آسیا مملکت‌لرینی افغانستان‌دن بۉلگن خواطری دیر و ایتیلیشیچه، حاضر افغانستان‌ده اۉزبېکستان اسلامی حرکتی‌نینگ اعضالری موجود و بونگه قۉشیمچه، پاکستان‌دن افغانستان شمالی ولایت‌لری‌گه مهاجرلرنی انتقال بېریلیشی هم اۉزبېکستان و اۉرته آسیانینگ افغانستان‌دن بۉلگن خواطرلرینی کونی کېلیب، کوچ‌لنتیریشی ممکن.
منطقه مملکت‌لرینی افغانستان‌ده‌گی تورلی خیل منفعت‌لری اولرنی اَیری اَیری تلاش اېتیش‌گه ترغیب اېته‌دی و بو تورلی منفعت‌لر بیرگه‌لیکده ایزلنیشی بیر آز قیین و بو اېسه منطقوی اونملی بیر توپلم قوریلیشی‌گه تۉسیق بۉلیشی ممکن.
دیمک، افغانستان‌دن بۉلگن منطقه مملکت‌لرینی تورلی منفعت‌لری و مقصدلری و بو مملکت آره‌لریده افغانستان اوچون بیر کېلشوو اۉرته‌گه کېلیشی‌گه رخصت بېرمسلیگی ممکن.
بونگه قۉشیمچه، منطقه مملکت‌لری آره‌سیده‌گی بیر بیراولری بیلن بۉلگن کېلیشماوچیلیک و تارتیشوولری هم بو مملکت‌لر آره‌سیده بیرلیک و اونملی توپلم افغانستان خصوصیده قوریلیشی‌گه سلبی تاثیر قۉیه‌دی و بونگه مثال، هند بیلن پاکستان اۉرته‌سیده‌گی تارتیشوولر و شونینگدېک، سۉنگی کونلر ایچیده، ایران اسلامی جمهوریتی بیلن پاکستان آره‌سیده‌گی تارتیشوو و حربی قرشی‌لنیش‌لرگه اشاره قیلیش ممکن.
نهایت‌ده اَیتیش کېره‌ک دنیا کوچلری آره‌سیده‌گی افغانستان اوچون بۉلگن رقابت‌دن اۉتیب، قره‌گنده بو رقابت منطقه مملکت‌لری آره‌سیده هم موجود و ایران و پاکستان و هند شونینگدېک چین و روسیه هم افغانستان‌ده همه‌دن کۉره کوپراق قولی اوزون بۉلیش‌نی خواهله‌یدی و بو تارتیشوولر اېسه افغانستان اوچون منطقه مملکت‌لرینی بیرله‌شیشی‌گه یۉل قۉیمه‌یدی.
افغانستان و منطقوی تارتیشوولر
افغانستان‌نینگ سیاسی تقدیرسیزلیگی دوام اېتکن بیرحالده ایشانچ‌لرگه کۉره، بو وضعیت افغانستان اوستیده‌گی رقابت‌لرنی کوچه‌یتیره‌دی و هر بیر مملکت افغانستان‌ده حضورینی کوچلی اثبات‌لش همده اۉزی‌نینگ رقیب‌لری‌نینگ قۉلینی افغانستان‌دن آزه‌یتیریش اوچون اولگوره‌دی و بونگه قۉشیمچه، افغانستان‌نی کونسه‌یین انزواگه قالیشی، منطقه مملکت‌لری آره‌سیده‌گی تارتیشوولرگه بو مملکت‌لر تامانیدن افغانستان‌دن بیر بیراولریگه قرشی استراتیژیک ایش آلیش‌گه هم زمینه یره‌تدی.
بولرگه علاوه، ایران و پاکستان آره‌سیده یوزه‌گه کېلگن حربی تارتیشوو کبی، منطقه مملکت‌لری آره‌سیده‌گی تارتیشوولر شدت‌لنگن تقدیرده، حاضر افغانستان جدی نیاز بولگن. افغانستان‌نینگ بو مملکت‌لر بیلن بۉلگن ترانزیت و سوداگرلیک وضعیتی اوستیده هم سلبی تاثیرلر قۉییلیشی کوتیله‌دی.
افغانستان اۉزیگه خاص مشروع بیر حاکمیت قورمه‌گن حالده، منطقوی تارتیشوولرگه طرف‌سیز قالسه هم بیراق، بو تارتیشوولر افغانستان‌گه سلبی تأثیر قۉییشی ممکن.
نتیجه‌ده اَیتیش کېره‌ک، افغانستان ییرلشگن جیوپولیتیک، دایما بو مملکت‌نی رقابت میدانی‌گه ایلنتیرگن و طالبان ایچکی و تشقی ایسته‌کلرگه تن بېرمه‌ی، حاکمیت‌گه دوام بېریشی کونسایین، افغانستان‌نی کۉپراق منزوی و منطقوی اۉیین‌لرگه کۉپراق قربان بېریشی‌گه زمینه یره‌تیشی ممکن.
