باش سۉز
اۉزی نینگ معاصر تاریخیده هیچ قچان دایمی برقرارلیکده قۉل تاپمه‌ی و کۉپلب آغیر سیاسی و حربی اوزگریش‌لرنی باش‌دن کیچیرگن افغانستان ناملی جغرافیه، اوچ یریم ییل‌دن بویان ینه بیربار سیاسی تقدیرسیزلیکده توشیب قالگن.
افغانستان‌ده، طالبان حاکمیتی ایچکی و خلق‌ارا رسمیت‌سیزلیک بیرحالده دوام اېتر اېکن، بو مملکت تقدیری‌‌گه تېگیشلی بیر قنچه ایری –ایری اینتیلیش‌لر هم بۉلیب تورگن دیر.
مذکور اینتیلیش‌لر دوامی‌ده، یقین‌ده تورکیه نینگ استانبول شهری، اۉزبېک و تورکمن فعاللری و سیاسی سیمالری کینگ اشتراکیده اۉتکزیلگن افغانستان مساله‌سیگه عاید بیر ییغین‌دن میزبان‌لیک قیلگن. دېیرلی «افغانستان ملی گفتمان» جریانی تشبثی بیلن اۉتکزیلگن بو ییغین‌ده، افغانستان‌ده کینگ قمراولی بیر حکومت ایجاد اېتیلیشی تاکید اېتیلگن.
بو ییغین‌نی نظرگه توتگن بیرحالده، اساسی سوراغ بو کبی اولتیریش‌لر افغانستان کیله‌جگی اوچون قنچه‌لیک اونملی و اۉزبېکلر قندی تیارگرلیک بیلن افغانستان کېله‌جگی اوچون حصه قوشیش‌گه اولگورماقده‌لیگی اساسی دیر.
افغانستان کېله‌جگی و سیاسی کوچ کوره‌شیشی
افغانستان ناملی بیر جغرافیه نینگ معاصر تاریخیده، اساسی برقرارسیزلیککه قۉل تاپیش‌گه قادر بۉلمه‌گنی هم، بو مملکتده‌گی سیاسی کوچ اوستیده بۉلگن جنجللر و عدالت‌سیزلیکلر طفیلی دیر.
معاصر تاریخ ایچیده، کۉپینچه سیاسی کوچ اوچون ایناغه-ایناغه‌سی کور قیلیش‌گه قدر جنجللر بیلن گواه بۉلیب کېلگن افغانستان‌ده، قدرت اوچون کوره‌شیش کۉرینیشی اوزگرگن و دېیرلی بو شرایطده قدرت خانه‌دانلری اېمس بلکیم مملکتده یشاوچی ملیتلر سیاسی کوچ‌ده اۉز حصه‌لری اوچون کوره‌شماقده.
شوندی اېکن کېله‌جکده، افغانستان نینگ سیاسی تقدیری، ملیتلر آره‌سیده کیلیشوو یره‌تیلیشی و عدالت برقرارلنیشی‌گه باغلیق دیر و اۉزبېک تی‌وی معلوماتی اساسیده استانبول‌ده اۉتکزیلگن «افغانستان ملی گفتمان» نهادی نینگ ییغینی‌ده اوشبو مساله اهمیتی علیحده تاکیدلنگن.
ییغین اشتراکچیلری تامانیدن اۉزبېک تی‌وی اختیاریده قرار تاپکن معلومات‌لر اساسیده، بو ییغین‌ده اۉزبېک فعاللر افغانستان کېله‌جگیده، «قدرت و ثروت» برچه ملیتلر آره‌سیده، بیر خیل تقسیم اېتیلیشینی اورغوله‌گن.
اۉزبېک تی‌وی معلوماتی اساسیده ییغین اشتراکچیلریدن بیری بوندی دېب سۉزگه چیققن “افغانستان‌ده شبههسیز اوزگریش کېله‌دی و دایم هم اوزگریش‌لر یوز بېریب کېلگن، بیراق بو مملکتده اوزگرمه‌گن یالغیز نرسه اوشبو عدالت‌سیزلیک اویله‌شلر و قدرت و ثروت ناعادلانه تقسیم بۉلیشی دیر.” دېب بیلدیرگن
شوندی اېکن، کینگ قمراولیک و ملیتلر حقی نظرگه توتیلیشی، افغانستان کېله‌جگی اوچون اونملی بیر نرسه دیر و بو حقده باشقه فعاللر اینقسه اۉزبېکلر کۉپراق دقت اېتیب و افغانستان تقدیری اوچون تاثیرلی بۉلگن مملکتلر و دنیا هم‌جمعیتی دقت‌نی، بو حقده کۉپراق تارتیش‌گه سعی‌وحرکت قیلیشی ضرور دېب اویله‌یمیز.
استانبول ییغینی
افغانستان حاکمیتی طالبان قۉلیگه توشیب قالگنیدن بویان، دنیا کۉپلب مملکتلری و شهرلری افغانستان‌گه تېگیشلی کۉپلب ییغین‌لردن میزبان‌لیک قیلدی. بیراق دنیا باشقه چیککه‌لریده آلینگن ییغین‌لرگه نسبتن «استانبول ییغین» نینگ اساسی فرقلی جایی، بو اۉزبېکلرنینگ کینگ اشتراکی اېدی.
ایتیلیشیچه، مذکور ییغین اروپا اتفاقی و تورکیه حکومتی تامانیدن قوللب-قوتلنگن.
اۉزبېک تی‌وی معلومات اساسیده مذکور ییغین‌ده، اۉزبېکلر تامانیدن کمیده ۲۰ فعال و سیما اشتراک قیلگن و بو فعاللر تورکیه‌ده یشاوچی فعاللرگه قوشیمچه دنیا باشقه مملکتلری، جمله‌دن کانادا و امریکادن چقیریلگن.
بو مساله‌نی یخشی تامانی بو دیر که تورکیه نینگ افغانستان اۉزبېکلریدن بۉلگن حمایه‌سی آزه‌یگنی و تورکیه حکومتی کۉپینچه طالبان بیلن کیلیشیش‌گه اولگوریشی‌دن بۉلگن خواطرلر بار بیرحالده، بو مملکت تاثیری آستیده بۉلگن جریانلرده، هلی هم اۉزبېکلر کینگ نظرگه توتیلیش روحیه‌سی تیریک‌لیگینی کۉرسه‌تدی.
شوندی اېکن اۉزبېکلر تورکیه تشقی سیاستیده‌گی بو روحیه‌نی کۉپراق کوچ‌لنتیریشلری کېره‌ک دیر و بو اېسه اونملی بیر سیاسی استراتیژی و هماهنگ‌لیک بیلن بۉله‌دی که افسوس اخیرگی اوچ –یریم ییل ایچیده، اۉزبېک فعاللری بو تیارگرلیکنی اونچه‌لیک اۉزلریدن کۉرسه‌تیش‌گه قادر بۉلمه‌گن.
اۉزبېکلر افغانستان کېله‌جگیده حصه‌لرینی آشیریش اوچون نیمه قیلیشی کېره‌ک؟
افغانستان کېله‌جگیده مهم بیر مساله و اساسی نرسه بو قومی بولینیش‌لر دیر. شوندی اېکن اۉزبېکلر هم افغانستان بو شرایطی همده دنیا قرهشیگه ماس سیاست و استراتیژی اوستیده ایشلشی و بوندن مهم‌راق اۉزارا کیلیشیب آلیش‌لری کېره‌ک بۉله‌دی.
بو حقده اۉزبېکلر دقت اېتیشی کېره‌ک بۉلگن مساله‌لر:
اۉز ارا کیلیشوو: افغانستان‌ده اۉزبېکلر سیاسی تقدیری حقیده گپ کېتگنده هردایم سیاسی فعاللر آره‌سیده‌گی بیرلیک و بیردملیک یۉق‌لیگی تیلگه آلینه‌دی. افسوس بو مساله‌دن قنچه زیان کۉریب و چیت‌گه اۉریلگن بۉلسک هم هلی‌گچه اوشبو وضعیت دوام اېتیب کېلماقده دیر.
اۉزبېک فعاللر و سیاسی سیمالری هر بیری اۉز سیاستی اساسیده اولگورسه هم، بیراق هر بیر اینتیلیش‌ده بیرینچی مساله ملیت تقدیری اوچون جدی قره‌ش کېره‌ک و بو مساله‌نی اۉزبېک فعاللری و سیاسی سیمالری، نه فقط نظرگه توتسه بلکیم عملگه آشیریب و اۉز سیاست‌لرینی، شوندی بیر استراتیژی اساسیده عیار قیلیشی کېره‌ک دیر.
البته فعاللر اۉز ارا بیرلیک و بیردملیک یره‌تیش مقصدیده استانبول ییغین دایره‌سیده بیر ییغین هم اۉتکزدی. لیکن اوشبو ییغین‌نی هم جدی تیکشیرگن‌ده هلی هم قرمه-قرشی‌لیکلر بارلیگی کۉرینه‌دی. مثال اوچون اۉزبېک فعاللری ییغینی‌ده، مارشال دوستم یا ده اونگه یقین سیمالر یۉق‌لیگی سیزیله‌دی. بو اېسه بیران قرمه-قرشی‌لیک موجودلیگینی بیلدیره‌دی.
شوندی اېکن اۉزبېکلر هر بیر ایش‌دن ایلگری، اۉز ارا اوشبو نقطه-ضعف‌نی یۉق اېتیش‌لری کېره‌ک.
بوندن اوتیب اۉزبېکلر قوییده‌گی مساله‌لرنی هم دقت اېتیشی لازم دیر.
تورلی جریان‌لر بیلن بیرلیک یره‌تیش
اۉزبېکلر افغانستان کېله‌جگی اوچون یالغیز کېتیشی هم معقول اېمس. بو اوچون افغانستان نینگ هر بیر جریانی‌ده اۉزبېکانه حضور و نفوذ بۉلیش کېره‌ک دیر. بو حقده اۉزبېکلرنینگ طالبان ایچیده هم بۉلیشی و طالبان‌گه قرشی جریان‌لر ایچیده هم بۉلیشی کېره‌ک. بیراق بو کوچ‌لر ملیتچی‌لیک اساسیده باشقیریلیشی و هماهنگ اېتیلیشی درکار بۉله‌دی.
بونگه قوشیمچه اۉزبېکلر باشقه قوملر جمله‌دن هزارهلر و تاجیک و پشتون‌لر بیلن اتحاد قوریش‌لری کېره‌ک و بو اتحاد اۉزبېکلر کوچی و کېله‌جگده نفوذلرینی آشیریش مقصدیده بۉلیشی شرط دیر.
افغانستان اوچون دنیا سیاستیگه ماس تیارلنیش
بو حقده قوییده‌گی آدیملر کوتاریلیشی تکلیف اېتیله‌دی:
بیرینچی بۉلیب؛ بیز اۉزبېکلر افغانستان سیاسی تقدیری اوستیده تاثیرلی بۉلگن منطقوی و جهانی، سیاسی اۉیینچیلر جمله‌دن تورلی مملکتلر و بیرلشگن ملتلر تشکیلاتی کبی تشکیلات‌لر برابریده افغانستان‌نینگ تاثیرلی و اونملی بیر تامانی اۉزبېکلر دېب توشینتیریش‌میز کېره‌ک.
ایکینچی آدیم‌ده؛ سنتی سیاست گردابیده کۉپ قالمه‌یلیک، مثال اوچون حاضر افغانستان‌گه قرشی دنیا سیاستیده انسان حقلری و عیاللر احوالی مهم مساله دیر. دنیا اوشبو قرهشیگه ماس اۉزبېکلر هم انسان حقلری فعاللری و فعال عیاللری اوچون یۉل آچیلیشی‌گه دقت اېتیشی معقول. ایتیش کېره‌ک بۉلگن مساله بو دیر که اۉزبېکلر سیاستی یالغیز اوروش و حربی مساله‌ده باغلنیب قالمه‌سین و مدنی یۉللردن هم، اۉزبېکلر کوچ‌لی بۉلیشی شرط.
کیین اېسه؛ اۉزبېکلر دنیا هم‌جمعیتی و هیچ بۉلمه‌گنده تورک دولتلری آلدیده لابی‌گرلیک قیلیش اوچون چاره-تدبیر کۉریشلری کېره‌ک و بو حقده ظرفیت‌لرنی آشیره‌یلیک. افسوس بیلن بیزنی بو حقده اونملی ریجه‌میز بۉلمه‌گنی سبب حاضر شو تورک دولتلری نینگ سیاستی هم، بیزگه قرشی سست بۉلگن.
اۉزبېکلر سیاستیده «نامتمرکز سیاسی تیزیم اوچون اینتیلیش‌گه» علیحده توجه قره‌تیلیش کېره‌ک دیر. افغانستان کېله‌جگیده حصه‌میزنی کۉپه‌یتیریش و سقله‌ش یالغیز فدرالی کبی نامتمرکز سیاسی تیزیم‌لر آرقه‌لی تضمین بۉله‌دی. شو اوچون بو مساله‌نی جدی نظرگه توتیش کېره‌ک دیر.
خلاصه
افغانستان کېله‌جگی ایکی کۉرینیش‌دن تشقری اېمس یا ده اوروش باشله‌نیب و ایچکی دردبدرلیکلر ینه اوج آله‌دی. ایکینچی مساله؛ انسان حقلری نظرگه توتیلگن کینگ قمراولی بیر حکومت اۉرته‌گه کېله‌دی. اۉزبېکلر اېسه ایکی حالت‌ده هم تیار بۉلیب و اونملی سیاست اۉینه‌شلری لازم و ایکینچی گزینه‌ده هم یالغیز بیر نیچه وزیر و یوقاری مرتبه لوازم‌گه اکتفا قیلیب قالمه‌یلیک. بلکیم کینگ قمراولی تیزیم‌ده بیزنینگ تیلی‌میز کبی مدنیت‌میز سقله‌نیب و تورکستان و قطغن نینگ سوو و کانلری کبی اقتصادی منبع‌لری و بارلیکلریگه اۉزیمیز ایگه چیقیش‌میز کېره‌ک دیر.
بو مساله‌لرگه قۉل تاپیش عقلی سیاست و بیرلشیش بیلن اۉرته‌گه کېله‌دی و اۉزبېک فعاللری، بونی توشینیب عملگه آشیره‌‌دی دېگن امیدی‌ده میز.
