بهادر کریم
عبدالله قادري مملکتی نینگ فقرالریگه بیر مرته اوچرهگن کیشی اولرنی اېسیدن چیقرمهیدی؛ خاطره دېواریگه مُهرلهیدی. ادیب نثریدهگی بدیعي تصویر نینگ جاذبهسی شوندهی. بوگون قادري نینگ اۉنلب قهرمانلریگه تکرار و تکرار نظر تشلب، اولرنینگ کۉزلریگه باقیب، عمرباقيلیک سِرلرینی ایزلهیمیز. بدیعي اثر قدر-قیمتی، آهنرباسی و اۉقووچیگه ذوق بېریشی جوده کۉپ بدیعي عنصرلرگه باغلیق. بو معلوم گپ. اما قَیسی دیر انگلنگن بدیعي حقیقتلرنی انگلهتیشده و صنعتکار بدیعي عالمیگه قَیته مراجعتده حکمت بار. عبدالله قادري قهرمانلری نینگ معنوي دنیاسیگه نقدر اعتبار بېرسه، بېواسطه اۉشه باطني عالمنی نمایان اېتهدیگن تشقی عامللرگه هم، البته، نظر تشلهیدی.
نادر صنعت دردانهلریده ادبي قهرمانلر پورترېتی تصویریده کۉزلر مرکزي اۉریننی اېگهلهیدی. ذاتاً، انسان نینگ کۉنگلی، قلب حالتی سۉزی و کۉزیده نمایان بۉلهدی. بیراونینگ گپیدن ایچینی بیلیب آلیش قیین اېمس. ایجاد اهلی، دېیلیک، قادري قهرمانلرینی گاهیده حکمتلرگه تۉله گۉزل نطقلری آرقهلی یوکسک مقامگه کۉترهدی. مثلاً: «بو کۉنگیل شو منفعت پرستلر تأثیریده قارهیدی. یاشیم آلتمیش بېشگه یېتیب بیر وقت بۉلسین عبادتیمنی جنابی حققه بېواسطه یۉنهلتیرگنیمنی و کۉنگیل کۉزیم آچیلیب قیلغن سجدهمنی خاطرلهی آلمهیمن»، (مقالهدهگی تأکیدلر بیزنیکی ب.ک.) دېگن اۉز-اۉزیگه ملامتلی سۉزلر یوسف بېک حاجی سیماسیگه صلابت و دانالیک بغایشلهیدی. کۉنگیل کۉزی نینگ حالتینی بېلگیلهیدی. بعضاً ادیب بیر «چغیر کۉز» آدمگه «قۉلنسه گپلر اوچون یرهتیلگن» صفتینی عیناً بېمعنی سۉزلری اوچون بېرهدی…
ممتاز ادبیاتده کۉز و کۉنگیل جُفتلیگی نینگ بیر بَیتده یانمه-یان کېلیشی شو ایکّی مادّي و معنوي بارلیق نینگ بیری ایکّینچیسینی تۉلدیریب، بیری نینگ باشقهسیگه اۉتیب توریشی حاللرینی انگلهتهدی. شونگه مانند گاهیده معلوم و مشهور ممتاز شخصلر تۉغریسیده: «حق صبحانه تعالی اگرچی ظاهر کۉزین یاپوق یرتقاندور، اما کۉنگیل کۉزین بغایت یاروق قیلغن دیر» («ناسیم المحبت») طرزیدهگی توصیفلرنی اۉقيمیز. رومي نینگ «کۉزنی یومگیل، کۉزگه ایلنسین کۉنگیل» سطری مشهور. اینیقسه، عاشقلر اعترافیچه، یار جمالینی کۉرگنده کۉز روشن تارتهدی، وصالیگه یېتسه کۉنگیل خوش بۉلهدی. علیشېر نوايی: «کۉنگلومه هجرینگده جنت گُلشنی زندان اېرور، کۉزیمه سېنسیز گلفشان باغ خار افشان اېرور»، دېگن مصرعلرنی بیتهدی.
«کۉز کۉنگیل آیینهسی». گاهیده کۉنگیل خجللیگینی کۉز آشکار قیلهدی. بعضاً معنوي توبنلیک، قلب کۉرلیگی معنی سیز کۉزلرده عکس اېتهدی. حلی اېسلهتیلگنیدېک، ظاهردهگی کۉزی کۉر بۉلسه-ده، باطن کۉزی آچیق انسانلر، اللّه نینگ معرفتیگه، حقیقت مقامیگه یېتیشگن ذاتلر اۉتگن تاریخده.
غایتده سِرلی خلقت بۉلمیش کۉزده زبان یۉق. اما سۉزلهیدی. اینیقسه، بدیعي اثرلرده اېسده قالهدیگن ماهیت بیلن جدّي «گپیرهدی». دېمک، کۉز بو فقطگینه مادّي بارلیق اېمس. حیاتده هم، بدیعي ایجادده هم کۉز کۉنگیل نینگ تیلماچی، ترجمانی. تیل یشیرگن دل اسرارینی کۉزلر آشکار اېتهدی. اگر کۉز دایما گۉزل نرسهلرنی کۉرسه، کۉنگیل تازرهدی. کیمکه کۉزینی یامان نرسهلرگه قرهشدن تيهدیگن بۉلسه، او کیمسه نینگ قلبیگه خوشوع فضیلتی بېریلهدی. شو معناده عبدالله قادري قهرمانلری نینگ کیملیگی، دل حرارتی و حالتلری کۉزلریدن کۉرینهدی. ادیب اثرلریدهگی سیمالر طبیعتیگه، کۉنگیل حالتلریگه ماسلب کۉزلریگه تورلیچه صفتلشلر بېرهدی. عبدالله قادري آتهبېکنی مِهر-مروّت بیلن «کېلیشگن قاره کۉزلیک» دېیدی، اوندن آلدین اېسه، «آغیر طبیعتلیک، اولوغ گودهلیک، کۉرکم و آق یوزلیک» بیر انسان اېکنینی ایتیب اۉتهدی.
علیحده تأکیدلش کېرهککی، آتهبېک ایسیتمه ارهلش اۉزیگه اسیر اېتگن، «آدم صورتیدهگی ملک»نی «قرا کۉزلری کمان قاشلری» بیلن توش کۉرهدی. آتهبېک نینگ عاشقانه روحي حالتی تصویری اوچون ادیب بېچیز کۉز ایله قاشنی کېلتیرمهیدی: «بېک عاشق»! شو باعث، اونینگ حجرهسیدن «اوفف» دېگن ایخرهش» اېشیتیلهدی. شو سببدن خَیالگه غرق بۉلگن بېک «انگراولنه»دی، «کۉزینی بیر نقطهگه تیکیب» اۉتیره بېرهدی. ذاتاً، ممتاز شاعرلر یار نینگ کۉزی عاشقلرنی اسیرو مبتلا اېتگنینی، قاشلری وجودینی قیلیچدېک تیلکه-پاره قیلگنینی، کیپریکلری اېسه، یورهگیگه نیزهدېک سنچیلگنینی کۉپ باره ایتگنلر. «کۉزیم اېوی یوزیدین مصور بۉلدی، بو وجه بیله کۉنگیل منور بۉلدی» — بابر نینگ شو تعبیری بیلن ایتگنده، آتهبېک نینگ کۉز اوییگه، قلب کۉزیگه یارنینگ صورتی توشهدی. شو باعث او بېزاوته، اما کۉنگلی منور بۉلهجک. قادري تصویریچه، اولر تصادفن بیرینچی اوچرهشگنلریده: «اختیاري اېمس، غیرِ اختیاري ایکّیسی هم بیر-بیریسیدن بیرمونچه وقت کۉز آلالمه»گن اېدیلر. شونده «تقدیر شمالی» نینگ ایزمی بیلن آتهبېکده «عفت پردهسی آستیده اۉلتیرگن» «او عفیفهگه قرشی بیر عشق، هم چین بیر عشق» پیدا بۉلگن اېدی. قالهوېرسه، اگر آتهبېک شو «قرا کۉزلر»گه اسیر توشمهگنیده «اۉتکن کونلر» ماجرالری صادر بۉلمس هم اېدی، احتمال…
بیز تېکشیرهیاتگن مفهومه تېزیس نقطهی نظری بیلن رومان نینگ باشقه بیر صحیفهسیگه نظر تشلهیمیز. رومان نینگ «خان قیزیغه لایق بیر ییگیت» بۉلیمیده میزراکریم قوتیدار بیلن آتهبېک تنیشتیریلهدی: «تنیشتیریشدن سۉنگ آتهبېک بیلن قوتیدار نینگ کۉزلری بیر-بیرلریگه تېز-تېز اوچرهشه باشلهدیلر». بو اوچرهشیش بېحکمت اېمس. قوتیدار آتهبېکدن نیمهنیدیر سۉرماقچی. سۉز اۉنقاوینی پایلهماقده. نهایت، «اولر نینگ کۉزی اوچینچی تۉقنهشووده قوتیدار کولیمسیرهب» اۉز مدعاسینی ایتهدی. کۉزلر نینگ بوندهی حالتیده سۉزسیز نگاهلر بیلن سۉزلشیش یوز بېرهدی؛ بۉلهجک صحبت یا سوال-جوابگه حاضرلیک کۉریلهدی. بیر-ایکّی صحیفهدن کېین شو ضیافتده پریشانخاطر اۉتیرگن آتهبېک نینگ «کۉزلری اختیارسیز روشده قرشیسیدهگی قوتیدارگه قرهیدیلر، قوتیدار نینگ کۉزی اۉزیگه توشدی دېگونچه کۉزینی اوندن آلیب دسترخواندهگی کۉنگلی تیلهمهگن نرسهلرگه اورینه باشلهیدیر…». بوندهی اختیارسیزلیک حالتینی مؤلف ینه بیر اۉرینده آتهبېک نینگ اضطرابلریگه علاوه قیلراق: «کیشی اضطرابکه توشکن کېزلرده تیلهب اېمس، اختیارسیز بعضی-بیر اۉرینسیز ایشلرگه اورینهدیر»، دېب یازهدی.
ادیب «اۉتکن کونلر» نینگ بیر جاییده «داغ قیلینهیاتگن زیغیریاغی نینگ هیدی»نی ایشلهتگنیده تصویر «ینه هم آدم ایشانرلی» بۉلیب چیققنینی ایتهدی. شونگه اۉخشهش ینه بیر بدیعي دتل شوکی، آفتاب آییم نینگ اېگهچیسی آتهبېکنی کۉریب: «آفتاب درّاو ایسیریق حاضرله، کویاوینگنی یامان کۉزلردن اسرهسین!»، دېیدی. خلقانه بیر عرف-اودومگه کۉره کۉز تېگیشیدن احتیاط چارهسی کۉریلهدی. واقعلیک تصویری بو اۉرینده حقیقتاً هم اۉزگهچه جِلالنیب رئاللشهدی. رومان نینگ انه شوندهی اینجه و لطیف نقطهلریده بې اختيار قادري نینگ انسان روحیتی نینگ مصوری، خلق حیاتی نینگ بیلیمدانی اېکنیگه تۉله-تۉکیس اقرار بۉلهسیز.
رومان اوّلیده ایکّینچی باش قهرمان، کوموش روحیتیده غلطی بیر پریشانلیک، خَیاللنیش کېزینهدی. او هم آتهبېککه اۉخشهب الّهتهوور بۉلیب یورهدی. ادیب کوموشنی تنیشتیرگن بیرینچی اېپیزادده هم عیناً شو حالت منظرهسینی چیزهدی: «بیز بولر بیلن تنیشیشنی شو یېرده قالدیریب ایوان نینگ چپ طرفیدهگی دریچه آرقهلی اویگه کیرهمیز، هم اوی نینگ تۉریگه سالینغن اطلس کۉرپه، پریاستیق قوچاغیده ساووقدن اېرینیبمی و یا باشقه بیر سبب بیلنمی، اویغاق یاتقن بیر قیزنی کۉرهمیز. اونینگ قاره زلفی پریاستیق نینگ تورلیک تامانیغه ترتیبسیز صورتده تۉزغیب، قویوق جینگگیله کیپریک آستیدهغی تیمقاره کۉزلری بیر نقطهغه تیکیلگن-ده، نیمهدیر بیر نرسهنی کۉرگن کبی… قاپ-قرا کمان، اۉتیب کېتگن نفیس، قیییغ قاشلری چیمیریلگن-ده، نیمهدیر بیر نرسهدن چۉچیگن کبی… تۉلغن آیدېک غبارسیز آق یوزی بیر آز قیزیللیقغه ایلنگن-ده، کیمدندیر اویلغن کبی…». بو کۉچیرمهده بېریلگن کوموش نینگ کۉرینیشینی کۉزسیز تصور قیلیش مطلقا ممکن اېمس. بیرینچیدن، بونده «اویغاق یاتقن بیر قیز» بار. اونینگ کۉزلری آچیق، بیز اونی کۉریب تورهمیز. ایکّینچیدن، «قویوق جینگگیله کیپریک آستیدهغی تیم قاره کۉزلری بیر نقطهغه تیکیلگن»ایگه اعتبار بېرهمیز. اوچینچیدن، او «نیمهدیر بیر نرسهنی کۉرگن»گه اۉخشهیدی. قالهوېرسه، «نیمهدیر بیر نرسهدن چۉچیگن»لیک علامتی هم کۉزده ظاهر بۉلهدی.
قادري رومانی نینگ قَیسیکی صحیفهسیده کوموش نینگ حالتینی بېرسه، البته، آتهبېکنی مفتون اېتگن اونینگ کۉزلری تصویریگه تۉختهلیب اۉتهدی. تصویر جریانیده «تیم قاره کۉزلر»، «جان آلغاوچی قرا کۉزلر»، «قاره آهو کۉزلر»، «شهلا کۉزلر»، «جادو کۉزلر» کبی اېپیتېتلی سۉز بیریکمهلرینی قۉلهیدی. اَیریم اۉرینلرده «شو وقت اوی ایچیدهگی ستمگر پری اۉزی نینگ سحرلیک کۉزلری بیلن آتهبېککه ینه کولیب قرهب تورر اېدی-ده، گۉیاکه بو کولیش بیلن اۉز سحری نینگ قَیسی درجهده کوچلیک بۉلغهنینی سۉزلب فخرلنر اېدی» کبی جملهلرگه «سحرلیک کۉزلر» جان عطا اېتهدی. شو بیلن بیرگه، ساخته طلاق خطینی آلگن کوموشدهگی توشکون کیفیت «اونینگ کۉزلریده دایمي بیر مأیوسيت، اریمس هوزن(مونگ)، هر آنده بیر اېنتیکیب چیقهلیش اېدی»، دېگن حقّاني تصویر آرقهلی افاده اېتیلهدی. زېرا، هر ایکّی کۉچیرمهده کوموشدهگی کۉنگیل حالتی، یعنی سرور و غم-قیغو نینگ تصویری مجسم دیر. روماندهگی نگاهگه اېنگ کۉپ دقّت قیلینگن اېپیزادلردن بیری کوموش نینگ آته-آنهسی بیلن تاشکېنتده کوتیب آلینیشی دیر. کوتیب آلووچیلرنی کوموش قیزیقتیرهدی: «همه نینگ کۉزی النگ-جلانگ»لهیدی. قنی کوموش؟ انه! «…قیپ-قیزرغن حالده کوموش کۉریندی: پرنجیسی قۉلیده، قاره اطلس کۉینک اېگنیده، زنگار لتّه مورسک اوستیده، آق شاهی رۉمال باشیده اېدی». اوشبو تصویردن کېین، البته، بیز کوتگندېک ادیب یازهدی: «شهلا کۉزلری کولومسیرهشکه یقین حالده اویتلیک اېدیلر». کۉزلرگه یالغیز بیر «شهلا» صفتینی بېریبگینه قالمسدن، یازووچی اولر اوچون احترام معناسیده «اېدی» تۉلیقسیز فعلیگه «-لر» قۉشیمچهسینی قۉشیب قۉیهدی. خلص، شو ذیلده «همه نینگ کۉزی اتفاق قیلگندېک کوموشکه» توشهدی.
کۉزلرده انسان روحی عکس اېتگن بوندهی اۉرینلر «اۉتکن کونلر»ده تلهیگینه. کۉز انسان وجودیدن تشقی عالمگه، زولومات دنیاسیدن یاروغ عالمگه آچیلگن بیر جُفت دریچه. کۉز نینگ ایچکی و تشقی عالمگه تېگیشلی امکانیتلری بار. انسان وجودیده کۉزدن باشقه بوندهی چېکسیز کۉپ خاصیت و امکانیتلرگه اېگه بۉلگن ایکّینچی بیر اعضا یۉق. گاهیده بوتون کوچ-قدرتینی، بوتون نفرتینی انسان کۉزیگه جمعلهیدی، کۉزدهگی بو افاده باشقهگه هر قندهی حقارت آموز سۉزدن کۉره کوچلیراق تأثیر اېتهدی. بونده کۉزلر انتقام آلگووچی مخصوص بیر قورالگه ایلنهدی. شونگه مانند روماندهگی آتهبېک بیلن قوتیدار نینگ «نجات فرشتهسی نینگ» یاردمی بیلن دار آستیدن قَیتگن جایینی اېسلنگ: «آتهبېک نینگ قۉللرینی بۉشهتگووچی قۉرباشی نینگ بونچهلیک تیترهب، قهلتیرهشیدن اۉز رقیبلریدن بیرتهسی شو کیشی بۉلغهنینی اۉیلهدی. گرچه اۉزی نینگ نجاتی حلی قارانغو اېرسه-ده، قۉرباشینی بیر سینهب کۉریش اوچون همه کوچینی ایکّی کۉزیگه ییغدی-ده، اونگه قرهدی. فوق العاده دهشت کسب اېتکن اونینگ کۉزلری قرشیسیده قۉرباشی نینگ گناهکار کۉزلری چیدهی آلمهدیلر-ده، یېرگه باقدیلر، آتهبېک نینگ شو سینهشی اۉز فکری نینگ تۉغری بۉلیشی بیلن نتیجهلندی». کۉزلر سیناوچن باقهدی، کۉزلر قرشیسیده تورگن آدمنی امتحان قیلهدی یاکه کۉزلر اېگهسیگه «خیانت قیلیب» ایچیسینی فاش اېتیب قۉیهدی. گاهیده تیل بیر گپنی گپیرهدی، کۉز اېسه کۉنگیلده کېچهیاتگن حقیقت النگهسی نینگ یالقینینی یشیره آلمهی یانهدی.
عبدالله قادري فقط باش قهرمانلر پورترېتیده اېمس، بلکه ایکّینچی درجهلی سیمالر تصویریده هم کۉز نینگ حالتلرینی اېسدن چیقرمهیدی. مثلاً، میزراکریم قوتیدار «قارهقاش، قارهکۉز، کۉرکم یوز»لی، اوسته الیم «قۉی کۉز»، حسنهلی «تۉگلک قاره کۉزلیک»، جنت آپه نینگ «کۉزی قاققن قازیق نینگ اۉرنیدېک چوپ-چوقور»، اونینگ اۉغلی صادق «اوکّی کۉزلیک»دیر. مسلمانقول نینگ کۉزلری کیپریکسیز و قیسیق. حامدگه «قاره چۉتیر یوزلیک» صفتی بېریلگچ، «چغیر کۉزلی»گی ایتیلهدی. بیر جایده «خوشرۉی اۉزی نینگ ظالم کۉزینی» اۉینهتهدی، باشقه بیر اېپیزادده «وحشي کۉزلری» بیلن قرهیدی. بوندهی صفتلنگن کۉزلرده قهرمانلر نینگ کۉنگلی هم، طبیعتی هم قَیسیدیر درجهده اۉز افادهسینی تاپهدی، البته. تۉغریسی، بعضاً رومان نینگ قَیسی بیر اۉرینلریده قهرمان اوچون کۉزلر حالتی نینگ تصویریگه احتیاج سېزیلگندېک هم بۉلهدی. اېسلنگ، اۉلیمگه حکم قیلینگن «قوتیدار نینگ یوزیگه اۉلیک توسی» کیرهدی. شو محل خَیالدن: «کۉزی قَی حالده بۉلگن اېکن»، سوالی لیپ اېتیب اۉتهدی. باشقه بیر اۉرینده «اۉن یېتّی یاشلر چمهلیق، کلچه یوزلیک، آپّاققینه، اۉرته حسنلیک زینب» نینگ کۉزینی ایزلب قالهسیز…
یوقاریده ایتگنیمیزدېک، «اۉتکن کونلر» اوّلیده کوموشنی اویقودن اویغانگن حالده کۉرهمیز، رومان نینگ آخرگی صحیفهلریده وجودیده بېزاوتهلیک حکم سورگن کوموش نینگ کۉزی گاه یوموق، گاه بېسرانجام یاکه بېخاسدن «یرقیللب آچیلیب» کېتیشی کوزهتیلهدی. اما، آخر-عاقبت، او «اویلغن سومال کۉزینی» یومهدی. حیاتدن کۉز یومهدی. هه، بو دنیا حیاتی گۉیا کوموش نینگ کیپریک قاقیشیدېک، شهلا کۉزلرینی آچیب یومیشیدېک قیسقه و اۉتکینچی بیر فرصت دیر. شو معناده «اۉتکن کونلر» انسان نینگ اۉزیگه، سۉزیگه، کۉنگلی همده کۉزیگه قَیته و قَیته نظر تشلشگه اونداوچی هم حیات، هم عشق کتابی دیر. زېرا، علیحده فضیلتگه اېگه عشق اېگهلری «پاک کۉزنی پاک نیت بیلن پاک یوزگه سالهدیلر و پاک کۉنگیل او پاک یوز نینگ ذوق-شوقی بیلن بېقرار بۉلهدی» (علیشېر نوايی تعبیری). «اۉتکن کونلر»ده مجسم تاپگن کۉز و یوز، نیت و کۉنگیل پاکلیگی سیمالر حیاتینی کېلهجک کونلر سری یېتهکلهیدی.
