ادبیاتیمیز تاریخیده بیرته هم ییریک اثر یرهتیلمهگن دورلر بۉلگن. لېکن لیریک شعریت، لیریک شاعرلر دایم بۉلگن. بوندهی شاعرلر اۉز شعرلری بیلن بدیعي ایجاد آلاوینی اۉچیرمهی، اونینگ چۉغینی اۉزلریدن کېینگی اولادلرگه میراث قالدیریب کېلگنلر. زېرا، شعریت همیشه زمان و انسان خدمتیده بۉلگن. بدیعي ادبیات نینگ بو ایشچن توری یخشیلیکنی آلقشگه، یامانلیکنی قارهلشگه حرکت قیلگن، آدملرگه مشقتلی کونلرده روحي مدد بېریب، اولرنی قیینچیلیکلرنی کورهشیب یېنگیشگه، یششگه الهاملنتیرگن، آلغه اوندهگن. حیات حادثهلری، اولرگه مناسبت اوّلا لیریکهده گاه یوکسک، شاعرانه، گاه تجربه شکلیده اۉز بدیعي افادهسینی تاپگن.
15 عصردهگی ادبي حیات نینگ مهم فضیلتی شوندهکی، بو دورده خراسان و ماوراءالنهرده اېپیک، یعنی واقعي شعریت هم، لیریک شعریت هم برابر رواجلنگن بۉلیب، بو ژانرلر ترقیاتیگه عبدالرحمن جامي اۉزی نینگ علیحده اولوشینی قۉشدی. اما لیریکه اونینگ ایجادي فعالیتیده علیحده اۉرین توتگن، دېسک خطا قیلمهیمیز. چونکه اولوغ شاعر لیریکه بیلن اۉز ایجادی نینگ ایلک دوریدن باشلب، حتا کېکسهیگنده هم فعال شغللندی و اۉز اولادلریگه بو ساحهده مثلسیز بای میراث قالدیردی. جامي، متخصصلر حسابیگه کۉره، 1805 غزل، 274 روباعی، 137 قطعه، 53 قصیده و ینه باشقه شعري اثرلر (جمعی – 2340) یازگن بۉلیب، اولر اوچ دېوان («فاتحةالشباب»، « واسطةالعقد»، « خاتمةالحیات»)گه جمعلنگن.
شاعرنینگ بوندهی اولکن لیریک میراثی حقیده بیر مقاله دایرهسیده اَیریم ملاحظهلرنیگینه ایتیش ممکن. بو ساحهده بیزنینگ مملکتیمیزده، چېت اېللرده، خصوصاً ایرانده یوزلب مقاله و کتابلر یازیلگن. لېکن مېن فیلولوژی فنلری دوکتوری علیخان افسهزادنینگ 1988 ییل مسکوده نشر اېتیلگن «لیریکه دجمی» علمي تدقیقاتینی اولوغ شاعر لیریک میراثینی اۉرگنیشده ساوېت شرقشناسلیگی نینگ جدّي یوتوغی دېب حسابلهیمن. بو کتابیده مؤلف جامي نینگ بای و مرکّب لیریک ایجادی نینگ کۉپ مسألهلرینی متني-مضموني و شعریت نقطهی نظریدن تۉغری حل قیلیب بېرگن.
نظریمده، جامي لیریکهسی حقیده گپ بارگنده اوّلا ژانر خصوصیتلرینی کۉزده توتیش، شاعر نینگ ژانر قانونیتلرینی قنچهلیک تۉغری توشونگنی و بونگه عمل قیلگنینی انیقلشگه علیحده اعتبار بېریش درکار. جامي قرهشیچه، لیریکه، خصوصاً اونینگ غزل، رباعی، قصیده، قطعه کبی تورلری دور طلبیگه تۉله جواب بېرگن. شونینگ اوچون جامي بو ژانرلرده هېچ ایکّیلنمهی قلم تېبرهتگن. مثلاً، جامي: «هنرلردن شعر فنیدن اېنگ یخشیسی غزل دیر…» («از فونینی شعری فن بهترین آمد غزل…») دېب یازر اېکن، بو بیلن غزل نینگ شو دورده کیشیلر قلبیگه اېنگ یقین شعر توری اېکنینی تۉغری کۉرستگن. او بیر قصیدهسیده شوندهی دېیدی:
منتشر از نثر من هزار صحیفه
منتظم از نظم من هزار جریده
زاده طبع من است و سخره کلکم
فرد و غزل، قطعه، مثنوی و قصیده
سلک رباعی زمن نظام گرفته
فن معما زمن به نام رسیده
مضمونی:
مېنینگ نثرلریم مینگلب صحیفهلرده یاییلدی.
نظملریم مینگلب تۉپلملرده ترتیبگه کېلتیریلدی.
استعدادیم فرزندی، قلمیم سِحریدن
فردلر، غزللر، قطعهلر، مثنوی و قصیدهلر یوزهگه کېلدی.
مېن طفیلی (شعرنینگ) رباعي توری نظام تاپیب،
معما صنعتیگه مېن شهرت بغیشلهدیم.
جامي دایم مسوولیت حسسی بیلن قلم تېبرهتدی. بو فکر نینگ اثباتی اوچون شاعر نینگ قوییدهگی غزلینی کۉزدن کېچیریش کفایه:
بر آن سرم که به پیمانه دست بگشایم
غبار، عقل ز رخسار عشق بزدایم
گهی بطره ی ساقی کهن بگیسوی چنگ
گره ببندم و از کار بسته بگشایم
مرا نه دست ستیزی بود نه پای گریز
اگر بخشم بر آیی بعجز باز آیم
مرا بدست خضیبت چه جای پنجه، ولی
بخون خویش توانم که پنجه آلایم
پی قبول تو آراست هر کسی خود را
من از قبول تو خود را مگر بیارایم
هزار بادیه پیموده ام بدین امید
که در سرای مغان جرعه ای بپیمایم
گرفتم اینکه نعیم جهان بکام من است
روان بکاهم تا چند و تن بیفزایم
مضمونی:
مېن تیلیمنی هر قندهی بېهوده نرسهلرگه تېککیزیب بۉلغهیدیگنلردن اېمسمن،
یرهمس آدملرنی مقتهب، قلمیم اوچینی اورینتیرهدیگنلردن اېمسمن.
پستکشلر حقیدهگی گپلر سفال سینیغیدیر، سۉز اېسه گوهر شادهسیدیر.
اونیسینی بونیسی بیلن ارهلشتیریب یوبارسم، بو نادانلیک بۉلور اېدی.
…شعریمدهگی آلدین پیدا بۉلگن توکلرنی بوگون
کۉزیاشلریم و جگر قانلریم بیلن تازهلهیهپمن.
سۉز مملکتی نینگ فضاسی قاف تاغیدن قاف تاغیگچه کېنگ بۉلسه هم،
لېکن قافیه حقیده اۉیلهگنیمده دایم تنگ احوالده قالهمن.
… سۉزگه صنعتکارلیک طبیعتیمدن رنج چېکّهنیم چېکّن، رخصت بېر،
باشیمنی خاموشلیک کۉینیگه یشیریب، آرام آلهی.
بو گپیمگه جواب کېلدی: اې جامي، سېن سِرلیلیک خزینهسیسن-کو!
بو خزینه نینگ قفلینی آچالمسلیکنی سېن بیزگه روا کۉرمه.
بو غزل نینگ هر بَیتیده بیر عالم معنا بار. اونی جامي نینگ ایجادخانهسیگه کیریش اوچون کلیت دېب قرهش هم ممکن. شاعر، دېمک، نهایتده گپگه چېچن، بویوک سۉز صنعتکاری بۉلسه هم، لېکن هر بیر سۉزنی اۉیلب ایشلهتگن، هر بیر غزلینی، هر بیر شعرینی اۉز فرزندلریدېک کۉریب، اونینگ هر تامانلهمه مکمل بۉلیشینی، مؤلفگه حرمتسیزلیک کېلتیرمسلیگینی اۉیلهگن. بو اۉرینده اونینگ دنیاده سۉز کۉپ بۉلسه هم، لېکن کېرهکلی سۉز، یخشی قافیه بۉلهدیگن سۉزنی تاپیش قیین! دېگن فکرینی هم شو معناده توشونیش کېرهک، دېب حسابلهیمن.
جامي شعریتی نینگ بیرینچی قیمتی، البته، اونینگ مضمونیده. جامي لیریکهسیدهگی، خصوصاً، غازليات عالمیدهگی باش غایه محبت، انساننی سېویشگه، ارداقلشگه چقیریش، حیات نینگ مضمونینی سېوگیده، صداقتده دېب بیلیش.
دینِ ما عشق است، ای زاهد، مگو بیهوده پند
ما به تُرکی دینِ خود گفتن نخواهیم، یوزغَزَف
دېب یازهدی اولوغ شاعر اۉز غزللری نینگ بیریده. مضمونی: بیز نینگ دینیمیز عشقدن عبارت؛ اې زاهد، بېهودهگه نصیحت قیلهوېرمه؛ بیز اۉز دینیمیزنی اساسسیز روشده ترک اېتیش حقیده گپیریشنی هم ایستهمهیمیز.
شو موضوع، شو غایهلر طفیلی جامي لیریکهسی هر تامانلهمه انسانيلیک کسب اېتگن. بو موضوع و غایهلر باشقه شاعرلر تامانیدن هم کویلنگن. شونینگ اوچون جامي لیریکهسی معلوم درجهده عنعنوي خصوصیتلرگه اېگه. لېکن او بو موضوع آرقهلی انسان یورهگینی ینگیدن کشف اېتیشگه، اونی اۉز قلب حرارتی بیلن ایلیتیشگه حرکت قیلگن و بونگه اېریشگن. بو موضوعگه جامي نهایتده کتّه صمیميت بیلن مناسبتده بۉلگنی طفیلی اونینگ بو خیل شعرلرینی اوّلا زمانداشلری، قالهوېرسه، کېینگی عصرلردهگی مخلصلری هم یخشی قبول قیلدیلر. جامي نینگ اۉزی هم بو موضوعدهگی شعرلری نینگ کۉپ وقت موفقیتلی چیققنی، سېویب اۉقیلگنی بیلن فخرلنیب، بیر غزلیده قوییدهگی بَیتنی یازگن اېدی:
جامی از آن لب سخن آغاز کرد،
شُد لقبش طوطی شیرین مقال
مضمونی:
جامي او گۉزل نینگ لبیدن سۉز آچیشی بیلن
اونینگ لقبی «طوطی شیرینمهال» بۉلیب قالدی.
شرق ادبیاتشناسلیگیده چیندن هم جامي شعري اسلوبی نینگ «شیرین»لیگی تن آلینگن حادثه. بونی اۉز دوری ادبیاتشناسلری بالهلیگیده جامي نینگ مشهور متصوف محمد پارسا قۉلیدن نبات آلیب یېگنیده، دېب ایضاحلشلری هم بېچیز اېمس.
ظهیرالدین محمد بابر نینگ خبر بېریشیچه، کونلر نینگ بیریده اۉز دوری نینگ تنیقلی شاعرلریدن بیری بۉلگن شیخیم سهیلي اۉزی نینگ:
شهبی غم گردبادی آهام از جا بُرد گردون را،
فرو بُرد اجدههایی سهیلی اشکم رُبَعی مسکون را »
مضمونی:
غملی کېچهلرده آهیم نینگ قویونی آسماننی اۉرنیدن قۉزغاتیب یوباردی،
کۉز یاشیم سېلی نینگ اجدههاسی اېسه یېر یوزینی یوتیب یوباردی،
دېگن بَیتینی بلند آواز بیلن اۉقیگنده جامي اونگه: «میرزا، شعر ایتهسیزمی یا آدم قۉرقیتهسیزمی؟» دېگنی کرکترلی دیر. یعنی، جامي نینگ فکریچه، لیریک شعر آدمنی بېحضور قیلهدیگن اسلوبده یازیلمسلیگی و اۉقیلمسلیگی کېرهک. جامي نینگ بو گپی بیز نینگ بعضی زمانهوي شاعرلریمیزگه، کلاسیک شعریمیزنی بوزیب، بقیریب اۉقيدیگن شعرخوانلرگه هم تعلقلی، دېییش ممکن. لیریک شعرگه خاص خصوصیت اونینگ دلبرلیگی، یاقیملیلیگیده. هر قندهی معنا بدیعيلیک لباسی نینگ تشیده اېمس، ایچیده بۉلیشی کېرهک.
البته، جامي نینگ هم عشق و محبتنی کویلشیده اوچرهیدیگن ایکّینچی معنا-مضمون، اشارهلرنی هم نظردن قاچیرمسلیگیمیز کېرهک. مثلاً، جامي بیر غزلی نینگ مطلعیده قوییدهگیلرنی یازهدی:
به عزمی کعبه سفر گفتهام اختیار کونهم
بد این بهانه گذر بر دیاری یار کونهم
مضمونی:
دېدیمکی، کعبهنی زیارت قیلیش اوچون بیر سفرگه چیقسم،
شو بهانه بیلن سېوگیلی یاریم نینگ دیارینی هم کۉرسم.
بونده جامي عادي انساني محبت حقیده یازهیاتگن بۉلیشی هم ممکن. شو بیلن بیرگه شاعر کعبهنی کۉریشدن مقصد خدانی اېسلش، دېماقچی دېسک هم بۉلهدی. عادتده، هر بیر مسجد خدا نینگ اویی حسابلنهدی. جامي کعبهنی هم خدا نینگ اویی، وطنی دېب قرهیاتگن بۉلیشی احتمالدن خالی اېمس. دېمک، بو خیل غزللردن بیر نېچه معنانی اوقیش خطا اېمس.
جامي نینگ لیریک شعریتیگه خاص مهم خصوصیتلردن بیری اوندهگی اېرکین فکرلیلیک، جرعتکارلیک، شاعرانه استهزا، هجویهاتگه مایللیکدیر. شو بیلن بیرگه اېرکین فکرلیلیک شاعرنی جمعیت مسألهلری حقیده جدّي اۉیلشگه، بو حقدهگی اۉز فکرلرینی لیریک شعرلریده افادهلشگه، لیریک شعریت نینگ اجتماعي مضموندار بۉلیشیگه آلیب کېلگن. اَیریم شعرلریده جامي، ه. افسهزاد یازگنیدېک: «او دنیادهگی موجود ترتیب-قاعدهلرنی اۉزگرتیریشنی، عاشق اۉز کۉنگلیدهگی ایستکلریگه آسانلیک بیلن اېریشهدیگن جمعیتنی آرزو قیلهدی. جامي نینگ ایلغار سیاسي، فلسفي و اېستېتیک قرهشلری عموماً اونینگ غزللریدهگی لیریک قهرمان و اونینگ رومانتیک داستانلریده قهرمانلری تیلیدن ایتیلگن»
جامي نینگ لیریک میراثی حقیده اَیریم حاضرگی زمان ایران عالِملری ایتگن سلبي فکرلرگه اصلا قۉشیلیب بۉلمهیدی. مثلاً، کتّه شاعر و عالِم ملک الشعرا بهار جامي دېوانلریدهگی شعرلر یوزهسیدن بیر اۉرینده شوندهی دېگن: «قیسقهچه قیلیب ایتگنده، جامي غازلياتی حجمن جوده کتّه بۉلیشیگه قرهمهی، او بۉییچه اۉشه دور نینگ اجتماعي-سیاسي حیاتی قیافهسینی هم، اونینگ شخصي فلسفي و صوفیانه قرهشلرینی هم تیکلش قیین؛ چونکه اونینگ شعرلرینی شعري تۉقیمهلر شونچهلیک اېگهلهگن و تورلی تأثیرلرگه بېریلگن همده خَیاللرگه کۉمِیلگنکی، نتیجهده اۉز فکرلرینی، فکرلر تینیقلیگینی و ادبي جرعتکارلیکنی افادهلشگه اۉرین قالمهگن».
ساوېت عالِمی ه. افسهزاد ذکر اېتیلگن اۉز کتابیده بو خیل ینگلیش قرهشلرنی تۉغری تنقید قیلگن و اولرگه تۉغری مناسبت بیلدیرگن. جامي غزللری نینگ بیریده شوندهی بیر بَیت بار:
دل نه خرّم، سبزهو گُل در نظر خرّم، چی سود؟
در درونی جان جراحت، بر بیرون مرهم، چی سود؟!
مضمونی:
دل خفه بۉلگچ، سبزه و گُللر آچیلیب تورگنیدن نیمه فایده؟
جان ایچی جراحت بۉلسه یو تشقریدن مرهم قۉییشدن نیمه فایده؟
مذکور غزل نینگ باشقه بَیتلری هم شو مضمون و شو اسلوبده یازیلگن. بونده کۉزگه تشلنهیاتگن خصوصیت شوندهکی، جامي واقعه و حادثهلرنینگ تشقی تامانیگه اېمس، ایچکی تامانیگه، ماهیتیگه اعتبار بېرماقده.
عبدالرحمن جامي نینگ ایجادی فارس-تاجیک شعریتی نینگ اېنگ یخشی غایوي و بدیعي عنعنهلری اساسیده شکللنگن. اولوغ شاعر اۉز شعرلریده شیخ سعدي، امیر خسرو دهلوي، حافظ شېرازی، کمال خۉجندي کبیلر نینگ تجربهلریگه سویهنهدی. مثلاً، او بیر غزلی مقطعیده اۉز ایجادیگه کمال خۉجندي قندهی ایجابي تأثیر کۉرسهتگنی حقیده شوندهی دېگن اېدی:
یافت کمالِ سخنت تا گیریفت
جاشنیه از سخنانی کمال
مضمونی:
کمال سۉزلری نینگ مزهسینی تاتیب،
شې نینگ سۉزلریم کمال تاپتی، رواجلندی.
بو گپنی جامي اۉزیدن آلدین اۉتگن باشقه فارس شاعرلری حقیده هم ایتیشی ممکن اېدی. جامي نینگ لیریک شاعر صفتیدهگی کمالاتیده فقط سَلفلری اېمس، زمانداشلری هم مهم رۉل اۉینهگن اېدیلر. اولرنینگ اوّلا جامي شعریتینی تۉله قبول قیلگنلری، هر بیر اثرینی معقولهگنلری، اونینگ اثرلریگه یوزلرچه تتبع بیتگنلری تحسینگه سزاواردیر. قالهوېرسه، جامي هم اولردن اوزیلیب ایجاد قیلمهگن. مثلاً، شو دورده ایجاد قیلگن شاعرلردن بیری سیفي بخاري بۉلیب، او اۉزی نینگ تورلی کسب اېگهلرینی اولوغلگن، شو کبی خصوصیتلرینی حرمت بیلن تصویرلهگن غزللری بیلن مشهور. اونینگ ناغۉرهچی، خانهده و باشقهلر حقیده یازگن شعرلری معلوم. اونینگ اسلوبیده جامي اېسه غیجّکچی تۉغریسیده مخصوص غزل یازگن.
جامي تنیقلی اۉزبېک شاعری مولونا لطفي نینگ:
گر کاری دلی عاشق با کافری چین افتد
بیه ز-آن که به بدخویی، بیمهری چونون افتد
دېگن مطلع بیلن باشلنگن، لېکن توگللنمهگن غزلینی، اونینگ وصیتیگه کۉره توگللب، اۉز دېوانیگه کیریتگن اېدی. بو حادثه اېسه، اۉزبېک-تاجیک ادبي علاقهلری تاریخیدهگی مهم بېلگیلردن بیریدیر.
جاميگه زمانداش شاعرلر آرهسیده علیشېر نوايی علیحده اۉرین توتهدی. نوايی جامي شعریتینی، شو جملهدن، اونینگ لیریک ایجادینی نهایتده سېوگن، بیر عمر اوندن لیریک ایجاد سِرلرینی اۉرگنگن اېدی. نوايی جامينی امیر خسرو دهلوي، حافظ شېرازی بیلن بیر قطارگه قۉییب، اونگه شاگرد، دۉست، همه ساحهده هم مسلک بۉلگنی بیلن چېکسیز فخرلنر، «خزین المعانی»، «دېوانی فاني» دېوانلریدهگی بیر قنچه غزللرینی اونینگ غزللری تأثیریده یاکه اولرگه تتبع شکلیده یازگن اېدی.نوايی جامي نینگ اینیقسه عارفانه غزللرینی یوکسک بهالر اېدی. شو بیلن بیرگه جامي هم اونی برچه ساحهلرده قۉللب-قوّتلهگن اېدی.
جامي لیریکهسی فقط فارسي خلقلر نینگ اېمس، برچه خلقلر نینگ هم معنوي بایلیگیدیر. 15 عصردن کېین یشهب ایجاد اېتگن ظهیرالدین محمد بابر، محمد صالح، شیر محمد مونس، محمد رضا آگهي، محمد امین خۉاجه مقیمي، نادره، اوویسي، ذاکرجان فرقت کبی اۉنلب اۉزبېک شاعرلری نینگ جاميگه چوقور اخلاصی و محبتی شوندن.
