اۉرته آسیادن یېتیشیب چیققن عالِملر تامانیدن جهان علم خزینهسیگه قۉشیلگن حصه نینگ نقدر بویوکلیگی فن تاریخچیلری تامانیدن قید اېتیلگن، جمعیت شناسلر، پوبلیسیستلر، ژورنالیستلر تامانیدن اېسه منتظم ترغیب قیلیب کېلینهدی. لېکن انه شو بویوک حصه کانکرېت نیمهلردن عبارت دېگن سوالگه جواب، تار دایرهدهگی متخصصلرنی حسابگه آلمهگنده، کۉپینچه عمومي ملاحظهلردن عبارت بۉلهدی. بو حالت حتا درسلیکلرده هم کوزهتیلهدی. مثلاً، فیزیک درسلیگیده بېروني، ابن سینا کبی عالِملرنینگ ترجمهی حاللری همده علمي فعالیتلری حقیده قاموسلردن آلینگن عمومي معلوماتلر علاوه طرزیده بیان قیلینهدی-یو، اما هر بیری نینگ معین فن رواجیگه قۉشگن حصهسی علمي فاکت صفتیده اساسي متنگه سینگدیریلمهیدی. قیاس اوچون تصور قیلهیلیک: نیوتن بویوک طبیعت شناس اتهلیب، ترجمهی حالی بېریلسه-یو، اما مېخانیکه نینگ اساسي قانونلری اونینگ نامی بیلن اتهلمسه؟! بویوک اجدادلریمیز نینگ فن ترقیاتیدهگی حصهلری درسلیکلرده کانکرېت طرزده بیان اېتیلمسلیگی اېسه اولر نینگ علمي اختراعلری ناملریدن اجرهلگن حالده اۉقیتیلهدی و حالت شو طرزده اولاددن اولادگه اۉتهوېرهدی.
مذکور ناموافقلیک نینگ سببی نیمهده؟ اۉرته آسیا ممتاز فنی یوتوقلری نینگ استفادهسی قانیقرسیز حالده قالیب کېلهیاتگنینی قندهی ایضاحلش ممکن؟ تۉغریراغی، بو حالتنی توزهتیش اوچون قندهی چارهلر لازم؟
معمانی آیدینلشتیریش مقصدیده ینه کانکرېت فن ساحهسی، متیماتیکهگه مراجعت اېتهیلیک. بو فن ترقیاتیده اۉرته آسیا عالِملری نینگ اۉرنی بوس-بوتون باسقیچنی تشکیل قیلیشی بوگون هر بیر معلوماتلی کیشیگه معلوم. لېکن نه اۉرته مکتب، نه عالي مکتب درسلیکلریده انه شو عالِملر نینگ نامی بیلن اتلهدیگن تئورېمه، لېممه یاکه فورمولنی اوچرهتمهیسیز. حالبوکه، اولردن اوّل یشه گن یونان عالِملری نامی بیلن باغلیق فاکتلر (Fales lemmasi, Pifagor teoremasi, Geron formulasi va b..)، اولردن کېینراق یشهگن اروپالیک سَلفلری نامی بیلن باغلیق فاکتلر (Viyet teoremasi, Paskal uchburchagi, Nyuton binomi va b.) درسلیکلرگه البته کیریتیلهدی. تأکیدلش لازمکی، یونان عالِملریگه نسبتاً هم، اروپالیک متیماتیکلرگه نسبتاً هم بو تمایل تۉغریلیگیگه شبهه یۉق. لېکن تاریخي عدالت تۉله بۉلیشی اوچون انه شو فاکتلر قطاریده شرق عالِملری اختراع اېتگن علمي فاکتلر هم اولر نینگ نامی بیلن درسلیکلردن اۉرین اېگهللشی لازم. قالهوېرسه، ويېت تئورېمهسی قدیمگی بابیللیکلرگه، پسکال اوچ بورچهگی قدیمگی ختایلیکلرگه معلوم بۉلگن، نیوتن بنامیدن اېسه اولوغبېک علمي مکتبی نینگ وکیللری ایستهلگن درجهلی ایلدیزلرنی تقریبي حسابلشده فایدهلنیشگن.
بو موضوعده سۉز یوریتیلسه، «الگاریتم» اتَمهسی محمد ابن موسی الخوارزمي نیسبهسیدن آلینگنی البته دلیل قیلیب کۉرسهتیلهدی. شرق عالِملریگه نسبتاً بو نایاب، بلکه یگانه استثنادیر. عمومي قاعدهدن استثنا موجودلیگی اېسه اۉشه قاعده نینگ عموميلیگینی انکار اېتمهی، بلکه عکسینچه، اونی تصدیقلاوچی دلیل بۉلیشی یخشی معلوم.
اۉرته آسیا عالِملری نینگ فن ترقیاتیگه قۉشگن حصهلرینی علمي استفادهگه کیریتیش معماسی دېگنده اولرنینگ ایجادی محصولیدن عبارت فاکتلرنی علمي معاملهگه، اۉقوو دستورلریگه، درسلیکلرگه کیریتیشنی توشونهمیز. بیزنینگچه، مذکور معما بیرینچی مرته کانکرېت شکلده اکادمیک آ.فیضللهوف تامانیدن کۉتریلدی. بو مقالهده اونی حل اېتیش بۉییچه تکلیفلر جماعتچیلیک اعتباریگه حواله اېتیلهدی. شرق فنی یوتوقلرینی علمي استفادهگه کیریتیش مرکّب معما بۉلیب، اونی حل اېتیش معین تیزیم اساسیدهگینه تۉله حل اېتیلیشی ممکن. بو تیزیمنی لۉنده طرزده قوییده تصویرلنگن سخېمه بیلن افادهلهسه بۉلهدی.
اونینگ هر بیر حلقهسی اوستیده باتفصیلراق تۉختهلهیلیک.
شرق عالِملری نینگ دنیادهگی تورلی عامهوي و خصوصي کتبخانهلرده، موزیملرده سهقلنهیاتگن قۉلیازمهلرینی ایزلب تاپیش و کتلوگلرگه کیریتیش فعالیتینی دوام اېتتیریش مهم. بو بارهده قندهی امکانیتلر موجودلیگی شوندن هم کۉرینهدیکی، 1973 ییلده الخوارزمي تولدی نینگ 1200 ییللیگی نشانلنگنده عالِم نینگ اتیگی 6 تگینه اثری معلوم اېدی. آرهدن کۉپ اۉتمهی اونینگ اوّل نامعلوم بۉلگن اثرلری یاکه اولردن پرچهلر تاپیله باشلندی. بوگونگه کېلیب بوندهی اثرلر سانی 16 تهدن آشدی. خصوصاً، اونینگ متیماتیکه، استرونومی و جغرافیهگه عاید مشهور کتابلریدن تشقری اسبابسازلیککه (استورلاب و قویاش ساعتلری یهسهشگه) دایر اثرلری تاپیلدی، تاریخ، اېتناگرافيهگه عاید کتابلریدن پرچهلر نشر قیلیندی. خوارزميشناسلیکده ینه ینگی اختراعلر امکانیتی موجود. قالهوېرسه، الخوارزمي نامینی ابديلشیشیگه سبب بۉلگن اریفکمېتیکهگه عاید اثری (شرطلی روشده «هند حسابی حقیده کتاب» یاکه «اریفکمېتیکه») حاضرگچه تاپیلگن اېمس. او موسیقه حقیده هم اثر یازگن دېگن فرض موجود. بېروني نینگ 150 دن آرتیق اثرلریدن مطلق کۉپچیلیگی حاضرگچه تاپیلمهگن. پراف. احمد فرغاني تولدی نینگ 1200 ییللیگی مناسبتی بیلن اویوشتیریلگن اېکسپېدیتسیه دوامیده دَمشق، قاهره کبی یقین شرقدهگی قدیمي شهرلر کتاب خزینهلری نینگ کتلوگلریده «خوارزمي»، «فرغاني»، «بخاري» کبی نیسبهلی اۉنلب مؤلفلرنینگ ناملرینی اوچرهتگن. عادتده کیچیک حجملی قۉلیازمهلرنینگ بیر نېچتهسینی بیر کتاب طرزیده مقوالش رسم بۉلگن. انه شوندهی کتابلر ترکیبیده مشهور وطنداشلریمیز نینگ حلی نامعلوم اثرلری هم بۉلیشی احتمالدن خالی اېمس. سۉنگگی ییللرده ایستانبولدهگی تۉپقاپی موزیمی کتبخانهسیدن حلی اۉرگنیلمهگن قۉلیازمهلر کۉپ تاپیلهیاتگنی هم شوندن درَک بېرهدی. عالي مجلس نینگ شرقشناس عالِم ن.ابراهیم وف رهبرلیگیدهگی مخصوص کمیسیون آلیب بارهیاتگن ایزلنیشلر هم بو بارهده امیدبخشلیککه اساس بېرهدی.
بوندهی تاپیلمهلرنینگ هر بیری فن عالمیده کتّه واقعه بۉلیشینی نظردن قاچیرمسلیک کېرهک.
تاپیلگن یاکه موجود قۉلیازمهلرنی بیرلمچی اۉرگنیش، خصوصاً، اونینگ منبع صفتیده توصیفینی بېریش مهملیگی بیلن بیرگه مرکّب وظیفهدیر.گپ شوندهکی، اوزاق ییللر الغاو-دلغاولی زمانلردن اۉتیب کېلگنلیگی باعث، قۉلیازمهلر، اینیقسه، اولرنینگ اېنگ قیمتلی اصل و اېسکی نسخهلری کمدن-کم حالده بېشکست سهقلنگن. کۉپینچه اولر مقواسیز، باشیدن و آخریدن بیر نېچه صحیفهلر یۉقاتلگن بۉلهدی. قۉلیازمه، اونینگ مؤلفی، کۉچیرگن خطاط حقیدهگی معلوماتلر، عادتده، عیناً منه شو صحیفهلرده بۉلیشی حسابگه آلینسه، اونی دستلبکی اۉرگنیش نینگ قیینچیلیگی حقیده تصور حاصل قیلیش ممکن.
قۉلیازمه نینگ مؤلفی کیم؟ قچان یازیلگن؟ قَیسی منبعلرگه اساسلنگن؟ مؤلف نینگ ترجمهی حالی و ایجادیگه عاید قندهی معلوماتلر سهقلنگن؟ قۉلیازمه قچان، کیم تامانیدن، کیم نینگ بویورتمسی بۉییچه کۉچیریلگن؟ اصلیدن قَی درجهده فرق قیلهدی؟ کبی سواللرگه جواب اختریش اۉزیگه خاص علمي تدقیقات طلب اېتهدی. قۉلیازمه و اونینگ مؤلفی حقیدهگی معلوماتلر قَی درجهده تۉلیق یاکه تیکلنیشی ممکنلیگیدن قطع نظر، اثر نینگ مندرجهسی، موضوعسی و مضمونی بیلن تنیشیب، تېگیشلی انوتتسیه توزیش و بو معلوماتلرنی کتاب خزینهلری کتلوگلریگه، فهرستلرگه کیریتیش اونینگ کېینگی تقدیری اوچون مهمدیر.
طبيعيکی، قۉلیازمه مضمونیگه بها بېریش، جملهدن، اونینگ فن تاریخیدهگی اهمیتینی بېلگیلشده دستلبکی تنیشوو نینگ اۉزی کفایه قیلمهیدی. اینیقسه، قۉلیازمه اورجنال اثر بۉلیب، اونگه یقین باشقه کتابلر اوّل اوچرهمهگن بۉلسه، کتاب نینگ مضمونی بیلن باتفصیل تنیشیب چیقیلمهگونچه، اونینگ اهمیتی حقیده یکوني خلاصهگه کېلیش قیین قۉلیازمه اۉته نایاب، حتا فن تاریخی ساحهسیده اولکن علمي اختراع درجهسیدهگی اثر بۉلیشی هم یاکه، عکسینچه، دېیرلی علمي اهمیتگه مالک بۉلمهگن نسخه بۉلیب چیقیشی هم ممکن.
شرق عالِملری اثرلری نینگ قۉلیازمهلری اساسن عرب و فارس تیللریده یازیلگنینی حسابگه آلسک، اولرنی اۉقیب چیقیش ماهیتاً اۉزبېک، روس یاکه باشقه جهان تیللریدن بیریگه ترجمه قیلیشدن عبارت بۉلهدی. بو جوده ضرور و خیرلی، لېکن عینِ پیتده اۉته سېرمشقت یوموش دیر. چونکه متیماتیکه، استرونومی، مېدیتسینه کبی فنلرگه عاید اثرلرنی ترجمه قیلیش اوچون عرب یازووی و تیلینی بیلیش نینگ اۉزی کفایه اېمس، بوندن تشقری، بو فنلر نینگ اۉزیدن هم خبردار، امکانی بۉلسه متخصص بۉلیش لازم. کۉپینچه بو هم کملیک قیلهدی، تېگیشلی فن ساحهسی نینگ اثر یازیلگن دوریده قۉللنگن اتَمهلرینی، بیان و مشاهده اسلوبینی بیلیش هم طلب اېتیلهدی. مثال اوچون، استرونومیگه عاید اثر ترجمه قیلینهدیگن بۉلسه، ترجمان نینگ عالي معلوماتلی استرونوم بۉلیشی کفایه قیلمهیدی، ترجمان پتالېمېی نینگ «سیارهلر یېر اطرافیده ایلنهدی»، دېگن غایهسیگه اساسلنگن گېاتسېنتریک استرونومیگه عاید توشونچه و مشاهدهلر بیلن ایش کۉریشیگه تۉغری کېلهدی.
