بیرینچی بۉلیم
اۉقووچیلیک ییللریمیز قیشلاق آقسقالی عبداللهجان بووه محله یاشلریگه عبدالله قادري نینگ «اۉتکن کونلر» رومانیدن پرچهلر اۉقیب بېرردی. بو نینگ عوضیگه بیز او کیشی نینگ اېکین-تیکینلریگه قرهشیب تورردیک. اۉشنده بیزنی ایکّی کونداش اۉرتهسیدهگی جنجل اېمس، حامد باشلیق جنایتچیلر نینگ قیلمیشی، آتهبېک نینگ بیر اۉزی اوچ کیشینی یېر تیشلهتیشی کۉپراق قیزیقتیرگن. کېینچهلیک یونیورسیتیده طلبچن داملالریمیزگه امتحان تاپشیریش اوچون روماننی تېز اۉقیب چیققنمن. آرهدن ییللر اۉتیب، ادبیات گزېتهسیده ایشلهیاتگن کېزلریم اونی اۉزیم اوچون یورهکدن اۉقیب چیقدیم. بو – چینهکم اۉقیش بۉلدی. «اوچینچی اۉقیش» سرلوحهلی مقاله یازدیم. بوگون قرنتین باعث اویده اۉتیرر اېکنمن، اثرنی ینه قۉلیمگه آلدیم. اۉزبېکستان خلق شاعری سِراج الدین سیدنینگ: «آتهبېک، کېتدینگیز، ایته-ایته، بېک، بو ملت یرهلدی قیته-قیته، بېک. «اۉتکن کونلر»نی-کو، اۉقیب توریبمیز، اۉتمهگن کونلری قیده، قیده، بېک؟»، دېگن سطرلری تورتکی بېردیمی، قۉلیمگه قلم آلیب، اثر نینگ تا هنوز اۉتمهگن، اۉتمهیدیگن، هېچ قچان خیره تارتمهیدیگن تیلیگه قیزیقدیم.
«شرق» نمک باش تحریریتیده چاپ اېتیلگن تۉپلمگه ادیب نینگ ایکّی رومانی – «اۉتکن کونلر»، «محرابدن چَیان» همده کیچیک اثرلری جمعلنگن. یازووچی نینگ تیلی اۉقووچینی اۉزیگه آهنربادهی تارتهدی. هر بیر سۉز، عباره، قیاس، قاچیریم، تگدار فکر اوزوککه کۉز قۉیگندهی ایشلهتیلگن. تیلیمیز نینگ بایلیگیدن فخرلنگینگ کېلهدی. قادريشناسلیک علمیگه حصه قۉشیش قیین، اما بوگونگی اۉقووچیلر، اینیقسه، یاش ایجادکارلر ادیب نینگ بدیعي افاده مهارتی، سۉز تنلش صنعتیدن بهرهمند بۉلسهلر، دېگن مقصدده علیحده دفترگه اۉزیم اوچون قیدلر قیلیب، اۉقیشده دوام اېتهمن.
«اۉقوش – اۉرگنیش» سرلوحهلی مقالهده مؤلف چېکاو نینگ کیچیک اثرلر یازگنده سۉزنی آرتیقچه اسراف قیلمسلیک حقیدهگی فکرینی کېلتیرهدی و بو خصوصیتنی «بوقلمون» حکایهسی اساسیده کۉریب چیقهدی. اونینگ فکریچه، «چېکاونینگ سۉزگه خسیسلیگی اۉقووچیگه ملال کېلمهیدی، اَیتماقچی بۉلگن فکری نینگ توشونیلیشینی آغیرلشتیرمهیدی». غایت نازک کوزهتوو. فقط شو حکایهگه اېمس، چېکاو دامله نینگ برچه اثرلریگه خاص خصوصیت بو. قادري فکرینی دوام اېتتیرهدی: «حکایهنی «سېر سوو» (کۉپ سۉزلی) قیلهتورغن نرسهلردن بیری – کۉرسهتیش اۉرنیگه سۉزلب بېریش دیر. اگر آچومیلاو نینگ «بوقلمون» اېکنینی اونینگ سۉزلری آرقهلی کۉرسهتیلمسه، اوتار تامانیدن تعریفلنسه، دنیا-دنیا سۉز کېتر اېدی. چېکاو بونی اۉزی ایتیب بېرمسدن، آچومیلاونینگ اۉز سۉزی بیلن کۉرسهتهدی».
حکایهدن بیر پرچه:
«آچومیلاو نینگ دستلبکی فکری: «ایتنی اۉلدیریش کېرهک، قوتورغن بۉلسه هم عجب اېمس».
ایت جنرالگه قرهشلی، دېییلگنیدن کېین: «ایت نازک، سېن هۉکیزدهی، بۉی نینگنی قره!».
ینه، ایت جنرالنیکی اېمس، دېییلگندن کېین: «جنرال نینگ ایتلری قیمتبها نرسهلر اېدی. بو بۉلسه، اېگهسیز دهیدی ایتگه اۉخشهیدی اېپَقهلیک یونگی هم یۉق. شوندهی بېمعنی ایتنی هم سقلهیدیمی کیشی!».
ینه، ایت جنرالنیکی، دېییلگندن کېین: «بلکه قیمتبها ذاتلی ایتدیر».
آشپز، ایت جنرالنیکی اېمس، دېگندن کېین: «بو اېگهسیز دهیدی ایت».
ایت جنرال نینگ اکهسیگه قرهشلی اېکنی معلوم بۉلگنده: «یخشیغینه ایت کۉرینهدی. اۉلگونچه یورگوردک کۉرینهدی».
قادري نینگ یازهدی: «بو دیالوگلرگه اوتار نینگ هېچ قندهی ایضاحی کېرهک اېمس. اولر هم واقعه نی سیلجیتهدی، هم حکایه قهرمانی آچومیلاونی کرکترلهیدی».
«ساوېت ادبیاتی» ژونالی نینگ 1936 ییل 3-سانیده اعلان قیلینگن بو مختصر مقاله سۉنگگیده مؤلف لېو تالستوی نینگ «طبیعتنی تصویر قیلغهنده ميده بۉلهکلر آلیش و بولرگه شوندهی ترتیب بېریش کېرهککی، اۉقیب کۉزینگنی یومگه نینگده کۉز آلدینگگه بیر منظره کېلسین»، دېگن فکرینی کېلتیرهدی و «بوقلمون» حکایهسیدن بیران سۉزنی چیقریب تشلش یاکه اونگه بیران سۉزنی قۉشیش ممکن اېمسلیگینی اورغولهیدی. یوقاریده کېلتیریلگن اقتباس بونی یقّال اثباتلب توریبدی.
تۉپلم نینگ 4-صحیفهسیده «یازغوچیدن» سرلوحهلی کیچیک ایضاح سۉزی بار. اوندهگی «ماضيغه قَیتیب ایش کۉریش خیرلیک دېیدیلر. شونگه کۉره موضوععنی ماضيدن، یقین اۉتکن کونلردن، تاریخیمیز نینگ اېنگ کیرلیک، قاره کونلری بۉلغن کېینگی «خان زمانلری»دن بېلگیلهدیم»، دېگن جملهلر کتابخوانگه یاد بۉلیب کېتگن. اما اوشبو سۉزباشی نینگ ایکّینچی خط باشیسیدهگی «یازماقغه نیتلنگنیم اوشبو – «اۉتکن کونلر» ینگی زمان رۉمانچیلیغی بیلن تنیشیش یۉلیده کیچکینه بیر تجربه، ینه تۉغریسی، بیر هوس دیر»، دېگن کمترلیک همه نینگ هم یادیده بۉلمهسه کېرهک. لېو تولستوی، چېکاو کبی زبردست ادیبلر ایجادی و بدیعي افاده مهارتیدن باخبر بۉلگن ادیب، اۉزی نینگ فکریچه، «کیچکینه بیر تجربه»نی کاغذگه شوندهی توشیرهدیکی، «بوقلمون»گه اۉخشهب، اونگه هم بیرار سۉز قۉشیش یاکه متندن بیرار سۉزنی آلیب تشلش نینگ علاجی یۉق. اثر واقعلیگی استه-استه یاریشیب بارهدی، مؤلف اۉقووچینی بۉلهجک خوش-ناخوش حالتلرگه احتیاطکارلیک بیلن تیارلهیدی. اۉزی هم، اۉقووچی کبی، گاه قووانهدی، گاه اداقسیز اضطرابگه توشهدی.
«اۉتکن کونلر»ده بوگون استعمالدن چیققن یاکه کم ایشلهتیلهدیگن، معنالری یادیمیزدن کۉتریلگن غایت کۉپ سۉز و عبارهلر تیلیمیز نینگ نقدر بای، نفیس و لطافتلی اېکنیدن دلالت بېرهدی. استعدادلی ادیب خیرالدین سلطان بو معظم اثرنینگ هر بیر سطری حقیده بیرتهدن حکایه یازیش ممکن»، دېیدی. هه، شوندهی، ادیب نینگ بعضی سۉز و عبارهلری جدّي تدقیقاتگه اساس بۉله آلهدی. تنیقلی عالِم نوربای جبباروف نینگ یوسف بېک حاجی تیلیدن ایتیلگن بیر جملهدهگی «هم» باغلاوچیسی خصوصیده نازک کوزهتووی بار. فیلولوژی فنلری دوکتوری بهادر کریموف نینگ «بابورنامه»دن «اۉتکن کونلر»گه» سرلوحهلی تدقیقات مقالهسیده عبدالله قادري رومانلری نینگ «بېتکرار جاذبهسی، تیلیدهگی گۉزللیک، سیمالیلیک، انیقلیک، تصویريلیک کبی فضیلتلر حاضرگچه اۉقووچیلرنی حیرتگه سالیشی، ادیب نینگ بدیعي مهارتینی، اثرلری عمرباقيلیگینی برچه بیردېک اعتراف اېتیشی» حقیده گپ بارهدی. مېن اېسه اثرده ایشلهتیلگن نایاب سۉز و عبارهلر، گۉزل تشبههلر، اۉخشهتیشو قیاسلرگه هوسلنیب قرهیمن. «اۉتکن کونلر» نینگ اۉتمهگن تیلی» دېگنده بو مشهور اثر واقعلیگی اۉتگن عصرده قالیب کېتگن بۉلسه-ده، تیلی قالیب کېتگنی یۉق، او بوگون هم بار جِلاسی بیلن یشهماقده، ملي ادبیاتیمیز، بدیعي تفکرمیز رواجیگه خدمت قیلماقده، دېماقچیمن. بونگه همه ایشانچ حاصل قیلهدی. منه، اۉشه قیدلر.
«حسن علی نینگ آتهبېکلر عایلهسیده قوللیکده بۉلغهنیغه اېللی ییللر چمهسی زمان اۉتیب، اېندی آتهبېکلر عایلهسی نینگ چین بیر اعضاسی بۉلیب کېتکن. خۉجهسی یوسف بېک حاجیگه، اینیقسه، خۉجهزادهسی آتهبېککه طاعت و اخلاصی تام بۉلیب، بو نینگ عوضیگه اولردن هم ایشانچ و حرمت کۉرر اېدی (ب.6).
ضیا شاهیچینیکیده آتهبېکنی مهمان قیلیش اوچون اویوشتیریلگن ضیافت. «اهلی مجلس آتهبېکنی کۉکلرگه کۉتریب مختر اېدی، لېکن حامد بو مختشلرغه اشتراک اېتمس و نیمهدن دیر غیجینغهندېک کۉرینر اېدی. شو آرهده قوتیدار نینگ «اویلنغهنمی؟» دېب حسن علییدن سۉرهشی حامیدگه ینه باشقهچه حالت بېردی. حسن علی نینگ سۉرهغوچیگه بېک نینگ قیز یاقتیرمسلیگینی سبب کۉرسهتیب، شو کونگچه اویلنمهی کېلگنلیگینی تفصلی بیلن حکایه قیلیب بېریشیدن سۉنگ اول طاقت سیزلنغهندېک بۉلدی:
– بلکه بېگینگیز نینگ طعمهلری خان قیزیدهدیر،– دېدی استهزا بیلن حامد، – بونداغ ییگیتلر اویلنگنلریده هم کیشی قیزینی عمر بۉیی عذاب ایچیده اۉتکزهدیرلر…
سببیگه توشینیش قیین بۉلگن بو استهزاگه قرشی حسن علی سکوت قیلمهدی.
– مېن اونینگ خان قیزینی آلیش مقصدی بارلیغینی بیلمهیمن، – دېدی کولیمسیرهب،– بیراق او خان قیزینی آلسه ارزیمهیدیرگن ییگیت اېمس… حتا زرخرید قولی بۉلگنیم حالده مېنگه هم قتتیغ سۉز ایتیشدن سقلنغن بیر ییگیت اۉز نکاحیده بۉلگن آزاد بیر قیزغه، البته، زحمت بېرمس، دېب اۉیلهیمن. بعضی خاتین اورهدیرگن، خاتین اوستیگه خاتین آلیب، خاتینلریگه ظلم قیلهدیرغن حیوان صفت کیشیلردن بۉلیب کېتیشی، مېنیمچه، احتمالدن جوده اوزاق دیر، اینیم ملا حامد…
حسن علی اۉتکن فصلده حامد نینگ اۉز آغزیدن خاتینلریگه قرشی قمچی ایشلهتگنینی اېشیتکن اېدی. شونگه بناءً اونینگ بو آخرگی جملهسی حامدنی یېرگه قرهتیب، لام دېییشکه مجال بېرمهی قۉیدی. ضیا شاهیچی قَینیسی هامیدگه «توزلهتیلدینگمی؟» دېگندېک قیلیب قرهدی و حسن علی عفو سۉرهدی:
– کېچیرهسیز، آته، – دېدی، – بیز نینگ حامدبای شونقه قۉلنسه گپلر اوچون یرهتیلغن آدم» (ب.15).
کتابخوان نینگ کوموش بی بی بیلن ایلک تنیشووی: «شو وقت کۉرپهنی قَییریب اوشلهگن آق نازک قۉللری بیلن لطیف بورنی نینگ اۉنگ تامانیده، طبیعت نینگ نهایتده اوسته قۉلی بیلن قۉندیریلغن قاره خالینی قهشیدی و باشینی یاستیقدن آلیب اۉلتوردی. سریق روپاه اطلس کۉینک نینگ اوستیدن اونینگ اۉرتهچه کۉکرهگی بیر آز کۉتریلیب تورمکده اېدی. توریب اۉلتورگچ، باشینی بیر سیلکیتدی-ده، ایجیرغهنیب قۉیدی. سیلکینیش آرقهسیده اونینگ یوزینی تۉزغیغن ساچ تالهلری اۉرهب آلیب، جانسۉز بیر صورتکه کیرگیزدی. بو قیز صورهتیده کۉرینگن ملک قوتیدار نینگ قیزی – کوموش بی بی اېدی» (ب.22).
جان اۉرتاوچی، عذاب بېرووچی معناسیدهگی «جانسۉز» عبارهسی اثر نینگ اۉرتهسیده هم (ب.131) اوچرهیدی: کوموشبیبی آتهبېک نینگ تیلیدن یازیلگن ساخته طلاق خطینی اۉقیر اېکن: «…اول بو مکتوبنی اۉزی نینگ سۉنگ تامچی کوچی بیلن اۉقوب تمام قیلدی-ده، جانسۉز بیر تاووش ایله «اویتسیز!» دېب قیچقیردی و یېرگه ییقیلیب اۉزیدن کېتدی…» بو جملهدهگی تأثیرچن «قیچقیردی» سۉزیدن اوّل ادیب «جانسۉز»نی ایشلهتیب، کوموشبیبی نینگ ناگهاني ضربهدن کېینگی حالتینی انیق تصویرلهگن.
