اوچینچی بۉلیم
آتهبېک تاشکېنتده اوزاق توریب قالگچ، کوموش بیبیگه ساوچیلر کېله باشلهیدی. قوتیدار بیلن آفتاب آییم اولرگه قیزلری نینگ کۉنگلیگه قرهب جواب بېریشهدی. کوموش نینگ حالتی: «بورونغی تۉلهلیغی کېتیب، آزغینلهغن، و لېکن بو آزغاینلیک اونینگ حسنیگه کمچیلیک بېرمهی، بالعکس یوقاریلتقنلر. کمان قاشلری آرتیق موج اوریب اۉزینی کۉرستکن، بیرآز باته توشکن شهلا کۉزلر تغین هم تیم قارهلیق..، بیراق… بورونغیدېک اۉینهب تورمس و سۉنگ چېکدهگی بیر آغیرلیک بیلن حرکتلنر اېدی…»
آتهبېک اوسته فرفیدن حامدنینگ جمعیکه افلاس ایشلری حقیده، جملهدن، ساخته طلاق خطینی قوتیدارنینگ اوییگه کیرگیزگنینی بیلیب آلگچ، اۉزینی قۉیرگه جای تاپه آلمهی قالهدی، «حیاتیدهگی فاجعهلرنینگ منبعی بۉلغن بیر حبیسنی (ناپاکنی) نهایت بیرینچی مرته تنیب تورر اېدی».
آرهدن وقت اۉتیب، حامد معماسی حل بۉلگچ، آتهبېک کوموشگه بۉلگن واقعهلرنینگ تفصیلاتی بیلن خط یازهدی. همه سِرلر، کیم نینگ کیملیگی آشکار بۉلهدی. «اېرو خاتین (قوتیدار بیلن آفتاب آییم) معنالیق قیلیب، بیر-بیرلریگه قرهشیب آلغهچ، آرهده اوزاققینه سکوت باشلندی… «قیزینگ هر قَیسی یېرده بۉلسه هم ساغ بۉلسین،– دېدی خاتینیگه قوتیدار. – اېریگه تاپشیریب، سېن بیلن منیم تینچکینه دعا قیلیب اۉلتورگنیمیز معقول اۉخشهیدیر.
-اېندی قیزینگیزنینگ بیر کمی کونداش بلاسی اېدیمی؟ دېدی سهپچیب آفتاب آییم. قوتیدار خاتینیگه کولیب قرهدی:
-اېری یخشی بۉلسه، کونداش بلاسی نیمه دېگن گپ؟»
قوتیدار خاتینیگه اېمس، بیزنینگچه، جمعیتگه، چرکین دورنینگ چرکین علتیگه مناسبت بیلدیرماقده. شو باعثدن هم خاتینی نینگ، بری بیر کونداش کونداشلیگینی قیلهدی، دېگن سۉزلریگه: «همه وقتگه اېمس، قۉرقمه»، دېب جواب قَیترهدی. بو بیلن او «نیمه دېیسن، خاتین، تعاملده بار-ده، اخیر»، دېماقچی بۉلهدی.
رومان نینگ اوچینچی بۉلیمی مسلمانقول استبدادیگه خاتمه بېریش واقعهسیدن باشلنهدی. اۉقووچیلر یخشی بیلیشهدیکی، یوسف بېک حاجی اوچ-تۉرت منافقنی دېب قیپچاقلرگه قرشی قیرغین باشلش تکلیفینی معقولهمهیدی: «حاجی اۉزینی توتالمهی، کۉز یاشیسینی آق سقالیگه قوییب، دوام اېتدی: «منه برادرلر! سیز اۉز قیپچاغینگیز اوچون قبر قزیگن بیر فرصتده، سیزگه ایکّینچیلر تابوت چاپهدیر. بیز قیپچاققه قیلیچ کۉترگنده، اۉریس بیزگه تۉپ اۉقلهیدیر. سیز دنیاده اۉزینگیز نینگ یگانه دشمنینگیز قیلیب قیپچاقنی کۉرسهتسنگیز، مېن باشقه یاونی هر زمان اۉز یقینیمغه یېتکن کۉرهمن! – دېدی و رۉیمالی بیلن کۉز یاشیسینی ارتیب اۉرنیدن توردی. – اگرده دنیادن اۉتهیازگن بیر کېکسهنگیز نینگ مصلحتیگه قولاق بېرسهلرینگیز، بو فکرینگیزدن قَیتینگ، برادرلر! الا یوسف بېکنی اۉلدیگه چیقریب، بو شوم ایشینگیزدن مېنی تشقریده حسابلنگیز!– دېدی و مجلس نینگ اۉلتورینگ، تۉختهنگ سۉزیگه قولاق سالمهی، اۉلتوریشنی تشلب چیقدی. حاجی دربازهدن چیقمهغن هم اېدی، نیاز قوشبېگی خاخالب کولیب یوباردی:
-وای وهمینگ قورغیر، حاجی! بو کون کۉکناری ایچکن اېکن، شېکیلّیک! – دېدی.
باشلیقدن کولگیگه رخصت بېریلگچ، باشقهلر هم کولیشیب، آرهده آله-غاوور باشلندی.
– یۉق، دېدی قمبر شربتدار، – حاجی اکه نینگ یاشی قَیتیب، کۉنگلی جوده بۉشهشیب کېتیبدیر!
– وای خووری حاجی، – دېدی نیاز قوشبېگی، – آلدیدهغی آونی کۉرمهی، اوزاقدهگی یاونی کۉرهدیر!» (ب.219).
عبدالله قادري نیاز قوشبېگی نینگ سۉنگگی سۉزلری بیلن اصلیده کیم کۉکناری ایچگنلیگینی کۉرسهتماقده.
لطیفهلردن بیریده ایتیلیشیچه، آته-باله کۉکناریخۉرلیک قیلیب اۉتیریشگن اېکن، بیر جُفت تاووق کېلیب، دسترخواندهگی مییزلرنی چۉقیلهی باشلبدی. آتهسی: «اۉغلیم، کیشت دېب قۉیینگ، سېکین بۉسهیم کیشت دېنگ»، دېسه، اۉغلی: «تشویش قیلمنگ، آته، یېب توگهتسه، کیشت دېمسهنگیز هم کېتهدی»، دېگن اېکن. «آچ تاووقلر» آقمهچیتگه یقینلشیب قالگنیده هم پروا قیلمهگنیمیزگه اشاره اېمسمی بو؟! مجلس اهلی بۉلسه حاجینی «کېچه بیرآز خامسیگن (ایکّیلنگن، شبههلنگن) اېدی دېب اوستیدن کولیشهدی.
آتهبېک تاشکېنتده، کوموش بیبی مرغلانده. آرهدن انچه وقت اۉتگن. بهار کېلهدی. «بو کون قویاش آچیق هواده کېزیشی اوچون جیم-جیم تاولنیب، یېر یوزیگه کولیب قرهدی. ایکّی کوندن بېری قویاش بېتینی قاپلب، تورلی یېرلرگه جان سووی سېپیش ایله چرچهغن بهار بولوتلری بورچک-بورچککه ترقهلیب بارر اېدیلر. اویهلریدن چیقیش بیلناق چومچوقلر چیرقیللشیب، موسیچهلر کو-کولشدیلر. اناوی عر-عر تېرهککه اویه قۉییشغه اۉیلهغن بیر جُفت کرروکلر هم ویجدیر-ویجیر قیلیشیب کېنگش آچدیلر. پادهچی نینگ تاوشینی اېشیتیب، دلهغه آشققن آنهسیغه اېرگشیب قشقه بوزاق هم مغرب یوباردی. مادهسیگه تېگیشکنی اوچون تامدهگی کفتر بۉقاغینی چیقریب، رقیبی نینگ تېورهگیده یغرین بېره باشلهدی…» (ب.225).
سۉنگگی جملهده مرغلان ساغینچی بارمی؟ بار، البته.
رومانده تصویرلنگن مدهش واقعهلردن بیری قیپچاق قیرغینی دیر. شو یېرده بیرینچی مرته «شیطنت» سۉزیگه دوچ کېلهمیز. یوسف بېک حاجی قتل عام نینگ آلدینی آلیشگه کۉپ حرکت قیلهدی. قوشبېگیگه، هېچ بۉلمهسه، بو خونرېزلیکنی اېرتهدن باشلشنی تکلیف اېتهدی. بو بیلن او کۉپلب بېگناهلر نینگ عمرینی سهقلب قالیشنی اۉیلهیدی. اما قَیوم پانسد حاجی نینگ نیتینی توشونیب، بونگه قرشی تورهدی. بو تۉغریده اۉغلیگه توشونتیریش بېرهیاتگن حاجی قَیوم نینگ سۉزلری «مېنگه همه شیطنت آچیب بېردی و اۉزیم نینگ ابلیسلر تامانیدن الدنگنیمنی بیلدیم»، دېیدی (ب.231)
باشقه بیر حالتده هم آته-اۉغیل اۉرتهسیدهگی سۉزلشوو غیرعادي توس آلهدی. یوسف بېک حاجی آتهبېک نینگ مرغلانده قیلیب کېلگن ایشلریدن خبر تاپگهچ:
-آدم اۉلدیریش اوچون سېنی کیم زۉرلب مجبور قیلدی؟ – دېیدی اۉغلیگه.
– حلی بیلمهیسیزمی؟
– بیلمهیمن، – دېدی حاجی، – ایتیشلریگه قرهغنده، سېنی هېچ کیم مجبور قیلمهغن.
– مېنی زۉرلهغن و مجبور قیلغن اېدیلر، دده، – دېدی زهرخنده بیلن. – یۉقسه سیزنینگ اۉغلینگیز بۉلغن بیر ییگیت نینگ شأنیگه، البته، آدم اۉلدیریش اویت و ناموس دیر.
– کیم سېنی مجبور قیلدی، اخیر؟
– سیز، آنهم!
– اېسینگ اۉزینگدهمی، ییگیت؟
– اۉزیمده، – دېدی اۉغول. – سیز اۉزینگیز نینگ آرزو-هوسینگیز یۉلیده مېنی مجبور قیلدینگیز و دشمنلریمغه یۉلنی کتّه قیلیب آچیب بېردینگیز. مېن بو جانوارلیقنی خواه-ناخواه ایشلشگه مجبور قالدیم (ب.234).
رومان نینگ اوچینچی قِسم، بېشینچی بۉلهگیده کوموش بیبی نینگ آتهبېککه یازگن کینه-اندوهلی مکتوبینی اۉقيمیز. ایتیش اۉرینلیکی، «اۉتکن کونلر»دهگی مکتوبلرنینگ اۉزی بیر دنیا. بدیعي ادبیاتده مکتوب ژانریده یازیلگن سان-سناقسیز اثرلر بار. بو ژانر، اینیقسه، شرق ادبیاتیده مشهور. عبدالله قادري بوندن یخشی خبردار بۉلگنی انیق. اونینگ ماسکودن «موشتوم» ژونالیگه یازگن خطلری فکریمیزگه دلیل بۉله آلهدی. منه، اولردن بیر پرچه: «موشتوم! حضورینگدن چیقر چاغیمده منگه بېرگن وکالتینگ همان بۉینیمده طوماردیر. بیراق، سپاریشینگنی (تپشیریغینگنی) قَیسی یۉسون بیلن بجریشکه حیرانمن. چونکه مسکو نینگ برچه ایشلری آلیپته، سنگه یررلیق یېرینی توتیب بېریش قیین؛ کۉز تینیب باش ایلنگن، مییه ایشلهمهیدیر. سېن بوندهگی اوزاق-یقیندن بیر آز چق-چق قیلماقچی اېدینگ شېکیلّیک؟ لېکن بیر آز ینگیشکن اېکنمیز؛ نېگهکه، مسکو نینگ اۉزی جوده سېرچق-چق آدملر اېمس. آزگینه عیبینگنی توتیب کولهباشلهیدیلر. ایشتانی یۉق تیزّهسی ییرتیقدن کولگن… بو تۉغری گپ: بیر چارک اوپه، اۉن پَیسه اېلیک، بیر پلهکون عطر، بۉی نینگگه پایتابه، آتهسی غیج-غیچدن، آنهسی جیم-جیمدن کېلگن، شاودیرهمه یېنگیل کيیب، داودیرهمه بۉلیب کۉچهگه چیقمسهنگ ایش کشال (چتاق). عکس حالده مایلیق کییمینگنی مادمازېلگه، قداقلیک قۉلینگنی برینگه تېگیزیب بۉلمهیدیر. ایشچی خلق اوستیده چق-چق بۉلیشی ممکن اېمس. چونکه، اول سن ایتمسهنگ-ده فابریکه هم فابریک، توتون و چیریکلری بیلن حاضرگه قارهیغن، وقتینچه کیف و صفانی بو آخرت کیشیلریگه تاپشیریب، اۉزی شو گۉرسۉختهلرگه قبر قزیش بیلن آواره»،
متخصصلر اېپیستالیر ژانر محصولی بۉلمیش یازیشمهلرنی تنیقلی سیاستدانلر، جماعت اربابلریگه آچیق خط طرزیده یازیلگن مراجعتلر، اجتماعي یوکلی تحلیلي مکتوبلر، جمعیت حیاتیگه عاید بیرار معما، حالت یاکه بیرار خوف-خطردن آگاه بۉلیشلیککه چارلاوچی کویونچک مشاهدهدیر، طلبنامه، ردّیه و عشقي نامهلرگه بۉلیشهدی. بوندن تشقری، جهان ادبیاتیده، شونینگدېک، اۉزبېک ادبیاتیده هم مکتوب شکلیده یازیلگن، قهرمانلر نینگ بیر-بیرلریگه دل اظهارلری اساسیده بیتیلگن اثرلر بغایت کۉپ.
بېهبودي اۉزی نینگ «خط یازماق شرطلری» مقالهسیده بدیعي اثر یازیشده بۉلگنی کبی، خط یازیشده هم معلوم قاعده و شرطلرگه عمل قیلماقلیک لازملیگینی اوقدیرهدی: «خط باریب تېگهدورگن آدمنی ملاحظه قیلیب، آنی فهم و بیلیشیغه موافق یازماق لازم. خطنی کمسۉز، سېر معنا یازماق کېرهک. غضب و خفهلیک و یا نهایت خورسند و بېهوشلیک وقتینده خط یازمهی، حالاتی درجه اعتدالغه کېلگنده مکتوب یازماق اولادور».
«مکتوب نویسلیک اۉزی بیر صنعت. انشا، منشات هم ایجاد. عبدالرحمن جامي همده علیشېر نوايلرنینگ بیر-بیرلریگه و باشقه عزیز انسانلرگه یازگن مکتوبلری نهایتده نازک و ظریف، نقطهدانلیک و مهربانلیک تویغولری بیلن سوغاریلگن. بیز بو سینگری انسانلردن اولر یازیب قالدیرگن بې نهایه گۉزل بدیعي اثرلری اوچونگینه اېمس، بلکه بیر-بیرلریگه یازگن نامه اعمال همده خطلری، بولرنی جمعلب بارگنلری و مخصوص مجموعه حالیگه کېلتیریب، بیز اولادلرگه تحفه اېتیب قالدیرگنلری اوچون هم تاابد منّتدار بۉلیشیمیز درکار. سببی، یوکسک بدیعي ایجاد صاحبلری خطده یازیب بۉلهدیگن نرسهلرنی باشقه بیران واسطه بیلن ایته آلمهس اېدیلر. ایجاد قنچهلیک ایجاد بۉلسه، ایجاد نینگ سِرلری، ایجادخانه معجزهلری، اقرار و انکار، تصدیق و ردّیه، محبت و نفرت… بولر بری، اکثریت، شو خطلر نینگ قتیگه بیتیلگن بۉلهدی».
مکتوبلرده ایشلهتیلهدیگن سۉز و عبارهلر، کینه، اندوه، نازلنیش، اۉپکهلنیش، امیدوارلیک یاکه بو نینگ عکسی – یازغاوچی نینگ روحي حالتینی غایت انیق افادهلهیدی. کوموش بیبی نینگ خطی: «سیز – قاچقاچسیز، نری-بېری تیل اوچیده مېنگه بیر نرسه یازگندېک بۉلیب قاچقنسیز، ایکّی ییل بۉیی مرغلان کېلیب یوریشلرینگیزنی مېن اۉزیمچه یېشدیم، لېکن تاپیب یېشدیم: سیز نینگ برچه مشقتلرینگیز – دشمنلرینگیزدن اۉچ آلیش اوچون بۉلغهنینی آنگلهدیم. یۉقسه، مېنی کۉرر اېدینگیز، کۉرگینگیز کېلمهگنده هم باشقهلر کۉرر اېدیلر، تۉیر اېدیلر… مېن کبی بختسیز، مېن کبی غاوغهسی کۉپ سیزنی زېریکتیریب، جاندن تۉیدیرغن بۉلسه عجب اېمسکی، قاچه باشلهغهنسیز… قاچسنگیز قاچیب کۉرینگیز، اما مېن بو کوندن باشلب بیراولرنی قوویشقه بېل باغلهدیم: آتهم بیلن آنهم رفاقتلریده (همراهلیگیده – ادیب ایضاحی) خدمتینگیزغه – چۉریلیغینگیزغه اېرته-ایندین یورهمن، سویگنینگیز کونداشیم آلدیده قدرو قیمتیم نینگ نیمه بۉلیشینی هم بیلهمن… سیز عاليجنابسیز: اېسکی قدردانلیق حرمتیگه کۉنگیل اوچون کولیب باقرسیز… لااقل شوگینه بیلن هم بختسیزنی معسوده قیلرسیز. اما… سویگنینگیز – کېنجهنگیز نینگ جېکیریشلریدن، قرغهنیشلریدن بېحد قۉرقهمن… خطیم آخریده شونی هم ایتیب قۉیهی: اۉچ قَیتیب، مېن هم کۉچهدن هَیدهلمسهم اېدی، دېگن خوف همیشه کۉنگلیمده. اگر خدا یرلهقهب اېشیکینگیزده اۉرینلشیب آلسم، اویاغینی اۉزیم بیلر اېدیم…» (ب.236-237).
رومان واقعهلری نینگ ینه بیر هیجانلیسی – تاشکندده مرغلانلیک قودهلرنی، آته بیک، باش کېلین کوموش بیبینی کوتیب آلیش. «حسن علی یۉلککه قرهب ایملهدی. قیپ-قیزیل قیزرغن حالده کوموش کۉریندی: پرنجیسی قۉلیده، قاره اطلس کۉیلک اېگنیده، زنگار لتّه مورسک اوستیده، آق شاهی رۉیمال باشیده اېدی. شهلا کۉزلری کولیمسیرهشگه یقین حالده اویتلیک اېدیلر.
