کون‌لردن بیری، قویاش اېندی باتیب یاروغلیک اۉرنینی قرانغولیک شرپه‌سی قاپله‌یاتگن کېچکی پیت اېدی. سرپل شهری‌نینگ تار کۉچه‌لریدن بیریده، آق‌سقاللریمیزدن بیری بیلن بیرگه یوریب قصه‌لشیب کېله‌یاتکن اېدیم. تار کۉچه‌لر ایچیده شونده‌ی جایگه کېلیب قالدیک، کۉچه‌ده باله‌لیک اۉیین‌لرگه بېریلگن ناتانیش باله‌لر بیلن دوچ کېلدیم. آزگینه دقت بیلن قره‌گنده بو باله‌لر بیگانه‌لیگی احساس بۉلردی. کۉچه‌لرده اۉینه‌یاتکن باله‌لر نه یالغیز اۉزبېکچه بیلیشردی. بلکه کیییمی – تشقی کۉرینیشی، اۉیینی و تیلی بو شهرنینگ عادی حیاتی بیلن یات اېدی.
کۉچه‌دن چیتراقده تورگن یریم قوریلگن اویلر همده یوزلرینی بېکیب، بو اویلردن کۉچه‌گه چیقه یاتگن بعضی خاتین- قیزلر و یۉل چېککه‌سیده، تسبیح آغدریب تورگن اوزون سقاللیک کیشیلر، بو محل اهالیسی‌گه اوخشه‌مس اېدی. اولرنینگ یوزی، کیییمی و تشقی کۉرینیشی محل نینگ یېرلیک اهالیسی بۉلمه‌گنلیکلرینی بیلدیریب تورردی.
اوشبو ناتانیش احوال مېنگه کۉپلب سوراغلر توغدیردی. شو سواللریمگه جواب قیدیریب تاپمس اېکنمن کۉنگلیم بیرآز غش‌دیک کۉریندی. شو اوچون بو احوال حقیده بیرگه‌مده‌گی آق‌سقال بویوک‌میزدن سۉره‌دیم “بو آدملر کیم‌لر؟ قه‌یېردن کېلگنلر؟“
سوالیمنی هلی توگتمه‌گن اېدیم، آته‌خان مېنی نیمه اویلاوده بۉلگنیمنی سېزدی. گویا بو سوال بیلن اونینگ هم یوره‌ک دردینی آچدیم. شو اوچون آته‌خان باسیب یاتکن قدم‌لرینی بیرآزگینه سېکینله‌تیب، سقاللرینی اوشلب چوقور بیر آه تارتیب، ینگی تنفس بیلن سوراغیمگه جواب قیتریشگه باشله‌دی. “اولر سۉنگی – ییللرده بو یېرگه جایلشتیریلگن عایله‌لرنینگ کیم اېکنلیکلرینی انیق بیلمه‌یمیز، اما بوگون سرپل محلی اداره‌لریده اېنگ قدرتلی و کۉپ لوازملرده بولرنی کوریشینگیز ممکن.” دېب، سرپل‌ده عملگه آشیریله‌یاتکن اتنیکی اۉزگرتیریش و قومی جفا حقیده خلاصه جواب بېردی.
آته‌خان نینگ بو قیسقه جوابی بیلن سرپل و شونگه اۉخشش اېسکی تورکستان‌ده کېته‌یاتکن بوگونگی احوال‌نی بیلیش ممکن اېدی. بیراق مینی بو سوراغیم کتته تاریخی بیر معمانی آچدی و بو بیلن بیزنینگ قصه‌میز هم خودی شو تامان کېتدی.
اۉشه سۉزلر بیلن بیز تاریخی بیر آغریق اېشیگینی آچدیک. ییللر دوامیده بو کبی کۉچیریشلر، محلی اهالی، اینقسه اۉزبېکلرنینگ مال و ملکی‌دن اَیریلیشی‌گه آلیب کېلگن و بو جریان سۉنگی ییللر تاباره جدی‌لشگنی حقیده سۉزلشدیک و آلتمیش‌گه یقین آته‌خان عمر بۉیی بو تۉغریده‌گی کۉز بیلن کۉرگنلری همده اۉتمیشدن آته‌لریدن اېشیتگن احواللرنی مېنگه روایت قیلیب بېردی.
اتنیک مهندسلیگی؛ بو آدملر قه‌یېردن کېلگن؟
اخیرگی ییللر ایچیده، تورکستان اینقسه اېسکی تورکستان نینگ سرپل، جوزجان، فاریاب و بلخ کبی ولایتلریده نه فقط اهالی‌نینگ مال وملکلری زوردن تارتیب آلینماقده. بلکی بو یېرلرده بوتون اجتماعی توزیلمه‌لر اۉزگرتیریلماقده. محل یشاوچیلر‌ی نینگ ایتیشیچه؛ بو آدملر اساسا پاکستان نینگ وزیرستان کبی منطقه‌لری همده پاکستان-افغانستان چېگره‌سیدن آلیب کېلینگن. دېیرلی بو شخص‌لر یېر، خوفسیزلیک، تیریکچیلیک امکانیت‌لری و کوچ وعده‌سی بیلن بو منطقه‌گه آلیب کېلینگن. بو بیلن تاریخی بیر جفا همده اتنیک بیر ریجه عملگه آشیریلماقده.
اوشبو ریجه سبب بیز اۉز یورتیمیز بیلن بیگانه بۉله‌یپمیز. کون – سا‌ین تورکستان ملی بیرلیک دېگن ساخته شعارلر قربانی بۉلیب، خلق حافظه‌سیدن کۉتریلماقده، البته کۉتریلیب هم بۉلگن. چونکه سابق‌ده تورکستان آتی بیلن تانیلگن یورت کۉپ اېمس حبیب الله خان دوریده یازیلگن «سراج‌التواریخ» باشیده تورکستان دېب تَن آلینگن. یورت آتی هلی اۉز اهالیسی‌گه هم بیگانه سۉزگه اَیلنگن و اۉرنینی «افغانستان شمالی» دېگن سۉز اۉزلشتیرگن.
معنالی جیملیک؛ بو ماجراده عبدالسلام حنفی نینگ حصه‌سی
نېچه کون ایچیده طالبان باش وزیری نینگ اۉرین باسری، عبدالسلام حنفیگه نسبتن تنقیدلرگه همه‌لرینگیز گواه‌سیزلر. بو کیشی طالبان حاکمیتیده اۉز شخصی لوازمینی سقلب – قالیش اوچون یېریک بیر حدودنی ساتیش تمل‌تاشینی اۉز قۉلی بیلن قۉیدی. ایتیلیشچه عبدالسلام حنفی بو ایشنی باریب بجریش اوچون طالبان رهبریتی تامانیدن باسیم آستیگه آلینگن. شو اوچون حنفی خلق و تۉرت کونلیک لوازم و مقام اوچون ایکی تنلاو آره‌سیده اېدی. افسوس بیلن حنفی بو موضوعلردن ایکینچی‌‌سینی تَنله‌دی. بو تدبیری بیلن طالبان‌نی اۉزیدن راضی و خلق‌نی اېسه ناراض قیلیب، تاریخی جفانی اۉز خلقی‌گه روا کۉردی.
اوشبو اۉزگریشلر اۉرته‌سیده خلق‌نی کۉزی عبدالسلام حنفیگه قره‌تیلگن اېدی؛ طالبان حاکمیتیده اۉزبېک خلقی و نماینده‌سی و بو خلق آتیدن بۉلگن، عبدالسلام حنفی، بو کون جیملیک و خلق برابریده بی‌وفالیک نمادیگه اَیلنماقده.
عبدالسلام حنفی یالغیز بو تاریخی جفا برابریده جیم تورمه‌دی. بلکیم قومی بو ریجه عملگه آشیریلیشی اوچون قۉل بېریب، قوله‌یلیک یره‌تدی و اۉز قۉلی بیلن آنه – یورت توپراقنی اۉزگه‌لرگه تاپشیردی. حنفی نینگ بو قیلمیشیگه اۉزبېک فعاللری «کتته بیر خیانت» دېب عنوان بېردی.
آلدینده‌گی خوف؛ ینگی کۉرینیش‌ده تاریخ تکرارلنیشی
تورکستان ولایتلریده‌گی جمعیت توزیلمه‌سینی اۉزگرتیریش ظاهرده محلی و جغرافیایی بیر مساله کۉرینسه - ده. بیراق بو اۉزگریش منطقه خوفسیزلیگی، فرهنگی کیملیک و جمعیت ترتیبینی بوزیش اوچون کتته بیر تهدید دیر. عبدالرحمن‌خان دوریده کوچلی باشلنگن بو تاریخی تجربه، بیزگه بېلدیره‌دی که بو ریجه قنچه‌لیک نفاق، اوروش و ایشانچ‌سیزلیکلرنی اۉرته‌گه آلیب کېله‌دی.
حاضرگی کونلرده، بو ریجه عملگه آشیریلیشی ینگی بیر کۉرینیش و آراملیک بیلن عملگه آشیریله‌یاتگن بۉلسه-ده؛ بیراق بو ریجه نینگ حقیقتی شو سابق دورلرده باشلنگن حاکمیت‌لرنینگ تورکستان‌نی پشتونیزه قیلیش شوم قراری دیر که بو قرار اساسیده تورکستان بیر جغرافیه بۉلیب قالمه‌ی، بو یورت اهالیسی نینگ کیملیگی زور بیلن غصب اېتیلگن اویلر و جایلری آستیده کۉمیلماقده.
خلاصه
بوگونلر تورکستان‌ده عملگه آشیریله‌یاتکن شوم رېجه، یالغیز بیر قومنی جایله‌شتیریش اېمس؛ بلکه تاریخنی قیته یازیش، قومی کیملیک‌نی یۉق اېتیش و تورکستان‌ده ینگی کیملیک و قومی توزیلمه اۉرته‌گه کېلتیریش اوچون اینتیلیش دیر. بو سیاست اساسیده منطقه نینگ بومی اهالیسی چېت‌گه اۉریلیب، ینگی آلیب کېلینگنلر قدرت مرکزیده قرار تاپه‌دی. بو ریجه جیملیک و آراملیک بیلن عملگه آشیریلسه-ده، بیراق اونینگ عاقبتی کېله‌جکده جدی و خوفلی دیر.
حاضرگی کونده قۉلی‌دن بیر آز ایش کېلگن عبدالسلام حنفی دیک سیمالرنینگ جیملیگی، خلقی‌میز اوچون آغیر تاوان بۉلیب و کېچیریلمس بیر قرار. حنفی اۉز خلقی نینگ سېسی بۉلیب، اۉزی و خلقی کیملیگیدن مدافعه قیلیش اوچون سېس چیقاریشی ممکن اېدی. لېکن بو ایشنی قیلمه‌ی خلق‌دن یوز تارتدی.
بو یېرده همه‌میزنی هم بورچ‌میز بار. هرکیم اۉز کوچ و توانی‌گه قدر بو رېجه عملگه آشیریلمسلیگی برابریده توریب، خلقی‌میز سېس‌نی دنیاگه یېتکزیب بو احوال قرشیسیده توره‌یلیک.
