تۉرت ییل‌دن بېری افغانستان طالبان حاکمیت‌نی باش‌دن کېچیریب کېلماقده. مملکت ایچیده قچان حاضرگی سیاسی تقدیرسیزلیک یکونلنیب، افغانستان سیاسی تقدیری بیللی بۉلر اېکن؟ یا هم مملکت اوچون قنده‌ی بیر اۉنملی اۉزگریش کېله‌دیمی یۉق‌می؟ دېگن سوراقلر موجود بیر حالده، دنیا مملکتلری افغانستان‌ده اۉز نفوذلرینی آشیریش‌ده کوچلی دوام بېرماقده دیر.
اوشبو سعی‌وحرکتلر دوامیده، سۉنگّی کونلرده طالبان مسکو فارمتی ییغینیگه رسمی بیر حکومت اوله‌راق چقیریلیشی، بو تامانده هندوستان طالبان تشقی ایشلر وزیرینی کوتیب آلیش‌ده قیزیقیشی و هندوستان‌نینگ قدیمی رقیبی بۉلمیش پاکستان، طالبان‌گه قرشی گروه‌لر وکیللری و فعاللر ییغینی‌دن میزبان‌لیک قیلیشی، مملکتلرنی طالبان و افغانستان‌گه نسبتن یانده‌شوولرینی ینه بیر بار دقت مرکزیگه آلیب کېلدی. بو یازووده افغانستان خصوصیده دنیا و منطقه‌نینگ کوچلی مملکتلری رقابتیدن کېلیب چیققن اوشبو واقعه‌لرنی بیراز تېکشیرماقده‌میز.
امریکا و روسیه رقابتی؛ طالبان‌گه امتیاز بېریش اوچون روسیه قۉلی‌گه ینه نیمه گزینه‌لر بار؟
اۉتگن تۉرت ییل دوامیده، امریکا قۉشمه ایالتلری طالبان بیلن یقینلشدی یا هم مذاکره قیلیشی ممکن دېگن بیر موضوع اۉرته‌گه کېلگنده درحال، روسیه اۉزینی اۉرته‌گه تشلب، طالبان‌گه تشویقی بیر مساله‌نی ایلگری سوردی.
روسیه‌نینگ بو یانده‌شووی اساسیده، مذکور مملکت بیرینچی بۉلیب طالبان بیلن دیپلوماتیک علاقه‌لرنی دوام بېردی، کېین طالبان اېلچیسی‌نی مسکوده قبول قیلدی، بوهم یېتمه‌ی طالبان بیلن امریکا یقینله‌شیشینی سېزگچ طالبان‌نی روسیه ترورچیلیک قاره رویخطیدن چیقاریش ریجه‌سینی تیارله‌دی. نېچه آی کېچیتیرگندن کېین بو رېجه‌نی هم عملگه آشیردی. کېین اېسه طالبان اوچون اېنگ یېریک امتیاز بۉلمیش بو حاکمیت روسیه تامانیدن رسمیت‌گه تَن آلیندی. ایشانچلرگه کۉره، بو قرارلر روسیه تامانیدن، طالبان‌نی امریکادن اوزاق‌لشتیریش مقصدیده آلینگن.
بو بیلن ایتیش ممکن که روسیه، طالبان‌نی اۉز یانیده سقلش اوچون تۉرت ییل مابینیده اوشبو امتیازلرنی تۉلب کېلگن و بو مملکت تامانیدن طالبان رسمیت‌گه تانیلیشی بیلن روسیه بو یۉلده طالبان اوچون بۉلگن اۉزی‌نینگ اېنگ قیمتلی امتیازینی هم ایشگه توشیردی. حاضر بگرام‌گه امریکانینگ قیزیقیشی و بو خصوصده طالبان و امریکا اۉرته‌سیده مذاکره اۉتیشی ممکن‌لیگی جدیلشگن بیرحالده، روسیه طالبان‌نی «مسکو فارمتی» ییغینی‌ده رسمی چقیریب، طالبان بیرقی ییغین‌ده اشتراک اېتگن باشقه مملکتلر بیرق‌لری یانیده رسمی کۉرینیش‌گه قۉیدی و بو بیلن طالبان‌گه روسیه اېنگ سۉنگی امتیازلرینی هم بېردی دېب ایتسک اده‌شمه‌گن بۉله‌میز. حال بو که روسیه‌نینگ رقیبی بۉلمیش امریکا حاضرگچه طالبان‌گه بونده‌ی خاص و آچیق امتیازلر بېرمه‌گن. شو سبب امریکا کمراق امتیاز بیلن مثال اوچون امریکاده طالبان دیپلومات‌لرینی قبول قیلیش کبی آزگینه بیر امتیاز بیلن بو حاکمیت‌نی روسیه‌دن اۉزی تامان تارتیشی ممکن بیر شرایط یره‌تیلیب قالگن.
روسیه بو امتیازلرنی شونده‌ی بیرحالده طالبان‌گه بېریب، اۉز یانیده سقلشماقده دیر که کۉرینیشیچه روسیه بو یۉلده دیپلوماتیک گزینه‌لردن بوتونله‌ی ایش آلگن و ینه هم طالبان امریکا بیلن یقینلشگن تقدیرده، روسیه قۉییده‌گی یۉللری و معمالری بیلن دوچ دیر.
طالبان اوچون لابی‌گرلیک: روسیه بوندن کېین خلق‌ارا ییغین‌لرده، طالبان اوچون کوچلی لابی‌گرلیک قیلیشی ممکن. چونکه بو مملکت قۉلیده قالگن طالبان‌گه بۉلگن یالغیز دیپلوماتیک امتیاز شو دیر که بو اساسده، روسیه طالبان امریکا تامان کېتمه‌ی و همان روسیه یانیده قالیشی اوچون، خلق ارا ییغین‌لرده طالبان منفعتی اساسیده لابی‌گرلیک قیلیب و حتی بیرلشگن ملتلر تشکیلاتی خوفسیزلیک کېنگشی کبی یېریک مجلس‌لرنینگ افغانستان اوچون بۉلگن قرارلریگه طالبان طلبی‌گه اساس خلهخت بېریشی ممکن دیر.
اقتصادی تنلاو: اېسلب اۉتکنیمیزدېک روسیه قۉلیده طالبان‌گه امتیاز بېریش اوچون دېیرلی بیر دیپلوماتیک گزینه قالمه‌گن و اېندی اقتصادی گزینه هم باشقه بیر یۉل دیر که روسیه ممکن طالبان‌گه اقتصادی امتیازلرنی بېریب اۉز یانیده سقلش‌گه اولگورسه. البته بو هم روسیه‌نینگ حاضرگی اقتصادی وضعیتی سبب ممکن بۉلمه‌گن بیر موضوع کۉرینه‌دی.
اۉرته آسیا مملکتلری‌دن ایش آلیش: روسیه اۉز قۉلیده طالبان‌گه بېرردېک بیر دیپلوماتیک امتیاز قالمه‌گنینی سېزگچ، بو خصوصده اۉرته آسیا مملکتلرینی هم میدان‌گه تارتیشینی باشقه بیر سناریو اوله‌راق نظرده توتیش ممکن. اۉشنده‌یکه بیله‌میز اۉرته آسیا مملکتلری تشقی سیاستی اوزاق ییللردن بیری روسیه تاثیری آستیده بۉلیب کېلگن. شوندی اېکن روسیه اۉزبېکستان، قرغیزستان، تورکمنستان و قزاقستان کبی مملکتلرنی طالبان‌گه کۉپراق امتیاز بېریش‌گه ترغیب اېتیب و حتی بو مملکتلرنی طالبان‌نی رسمیت‌گه تانیشی اوچون چقیریشی ممکن. بو گزینه‌لر روسیه طالبان‌نی امریکاگه تامان کېتمس‌لیگی و اۉز یانیده سقلشی اوچون یالغیز یۉللری دیر و البته روسیه کېله‌جکلرده طالبان‌نی اۉز یانیده سقلش اوچون کۉپلب بونده‌ی بهالرنی نظرده آلیشی کېره‌ک بۉله‌دی. چونکه امریکا بیلن بۉلگن تینچ‌لیک مذاکره‌لری نتیجه‌سی بۉلمیش دوحه بیتیمیدن کېلیب چیققن طالبان حکومتی، قوله‌یلیک بیلن امریکا تامان یوز بوروشی ممکن دیر. شونده روسیه طالبان اوستیگه شونچه قیلگن دیپلوماتیک خرجت‌لری بیردَمده هیچ بۉلیب قالیشی گمان‌دن تشقری اېمس.
هندوستان و پاکستان رقابتی اۉرته‌سیده‌گی افغانستان؛ طالبان بو یېرده هم تارتیشوولر آره‌سیده دیر
یوقاریده اېسلب اۉتکنیمیزدېک روسیه و امریکانینگ افغانستان خصوصیده بۉلگن رقابت‌نی دنیا مقیاسیده توشینسک، کیچیکراق مقیاسده هم طالبان و افغانستان منطقوی تارتیشوولر دقت مرکزیده دیر. شو اساسده، هندوستان و پاکستان‌نینگ افغانستان و طالبان‌گه نسبتن تارتیشوولری شوکونلر بیر قنچه اۉزگریشلر گواهی بۉلماقده.
بو اۉزگریشلر دایره‌سیده، هندوستان‌ده کېله‌سی کونلرده طالبان تشقی ایشلر وزیری امیرخان متقی‌دن میزبان‌لیک قیله‌دی و بو تامانده پاکستان‌ده هم اخیرگی کونلرده، طالبان‌گه قرشی بۉلگن گروه‌لر نماینده‌لری و فعاللر ییغینی‌دن میزبان‌لیک قیلیب، اسلام آبادده طالبان‌گه نسبتن قرشیلیکلر اوچون مایک آچیب بېردی.
بو مساله‌لرگه دقت قیلگنده بیله‌میز که افغانستان خصوصیده بۉلگن تارتیشوولر ینگی بیر باسقیچ‌ده جدیلشگن. اوزاق ییللر طالبان بیلن یخشی مناسبتده بۉلگن پاکستان بو گروه بیلن علاقه‌سی یامانلشگن و او تامانده پاکستان‌نینگ اساسی رقیبی بۉلمیش هندوستان هم اوزاق ییللر طالبان‌گه قرشی گروه‌لرنی قوللب-قوتلش‌دن سۉنگ، بو گروه بیلن مناسبت‌لرینی یخشی‌لب اونینگ یېریک دیپلوماتی‌نی کوتیب آلیش اوچون تیارلیک کۉرماقده. بو واقعه‌لر بیزگه افغانستان خصوصیده تارتیشوولر هلی هم جدی بۉلگنی همده پاکستان و هندوستان‌نینگ طالبان بیلن اوزاق‌لشیشی و یقین‌لشیشی، سیاست‌ده ابدی دوست و دشمن یۉق دېگن بیر مساله‌نی آچیقله‌یدی.
خلاصه
افغانستان اۉز معاصر تاریخیده ایچکی تارتیشوولرگه قۉشیمچه، خلق ارا رقابت‌لر میدانیگه هم اَیلنیب کېلگن و تۉلیق ایشانچ بیلن ایتیش ممکن که افغانستان هر بیر سیاسی و حربی اۉزگریش‌نی اساسی و دستلبکی قدملری اوشبو تارتیشوولر و رقابت‌لردن کۉتریلگن. مثال اوچون افغانستان‌نینگ خلق و پرچم حزب‌لری روسیه/سابق شوروی بیلن یقین بۉلگنی سبب، امریکا اره‌لشدی و مجاهدلرنی بو حکومت‌گه قرشی قۉللب-قووتلب اۉزیگه تامان بۉلگن جمهوریت تیزیمی اۉرته‌گه کېلیشی‌گه یۉل آچدی.
جمهوریت تیزیمی دوریده هم روسیه طالبان‌نی قۉللب-قوتلب امریکا حمایه‌سیده بۉلگن جمهوریت تیزیمی‌گه قرشی توردی. اوشبو تاریخی تجربه‌لردن کېلیب چیققن حالده ایتیش ممکن که افغانستان خصوصیده مملکتلر تارتیشوولری جدیلشگن حالده، مملکتده یېریک بیر اۉزگریش یوز بېریشی ممکن دېب توشینش کېره‌ک. بیراق بو اۉزگریشلر حاضرگچه خلق منفعتی‌ده بۉلمه‌گن و یالغیز مملکتلر منافع‌سی تامینلنگن و طالبان و شونگه اۉخشش باشقه گروه‌لر چېت‌اېللیک کوچلر حمایه‌سیگه ته‌ینیب قدرت‌گه کېلگن و کېتگن.
