کېریش سۉزی
افغانستان ملی اسلامی جنبش حزبی، سۉنگّی ییللر دوامی‌ده افغانستان سیاسی و حربی اۉزگریش‌لریده یېریک حصه‌سی بۉلگن جریان‌لردن بیری سنه‌‌له‌دی.
سۉنگّی کونلر ایچیده یوز بېرگن اۉزگریش‌لر و بیانات‌لر، اینیقسه بگرام مساله‌سی خصوصیده‌گی بحث‌لر ینه بیربار بو جریان‌نی ذهن‌لرگه تیریلتیرگن. دېیرلی مارشال عبدالرشید دوستم رهبرلیگیده بۉلگن افغانستان ملی اسلامی جنبش حزبی هلی هم سیاسی و حربی کوچ‌گه اېگه‌می؟ بو حزب افغانستان تقدیری اوچون بۉلگن سیاسی و حربی حرکتلرده قنده‌ی و قنچه‌لیک حصه قۉشیش‌گه قادر اېکنی خصوصیده‌گی سوراق‌لر فکریمیزگه کېله‌دی.
بو یازوو خودی شو موضوعلرگه قره‌تیلگن
جنبش و امریکا همکارلیگی؛ کوره‌شیش اساسی غایه‌سی نیمه بۉلیش کېره‌ک؟
امریکالیکلر مارشال دوستم‌گه ایشانیش‌لریدن بیر مرته فایده هم کۉرگن. میلادی ۲۰۰۱ – ییل امریکا حربی‌لری افغانستان‌گه یوریش قیلگنیده، بو یېرده‌گی حربی جریان‌لر و سیمالردن جنبش حزبی و مارشال دوستم‌گه ته‌ینیب کېلگن اېدی.
مارشال دوستم هم امریکالیکلرنینگ همکارلیک سېس‌نی قبول قیلیب، طالبان‌نینگ بیرینچی دور حاکمیتی‌گه قرشی کوره‌شگه تیار بۉلدی. مارشال دوستم همکارلیگی بیلن طالبان بیرینچی دور حکومتی آغدریلدی. بیراق بو سیاسی و حربی اۉزگریش‌دن اساسی زیان کۉرگن افغانستان ملی جنبش حزبی و اۉزبېکلر اېدی دېب ادعا قیلسک اده‌شمه‌گن بۉله‌میز. چونکه میلادی ۲۰۰۱ – نچی ییل طالبان‌گه قرشی امریکا و مارشال دوستم‌نینگ بیرلیکده بجرگن حربی عملیات‌لری یکونی‌ده، بلخ ولایت مرکزی مزارشریف قوله‌یلیک بیلن جمعیت حزبی ییریک اعضالریدن بۉلمیش عطامحمد نورگه تاپشیریلدی و نور هم اېسه حاکمیتی دوریده، کوچی باریچه اۉزبېک مدنیتی‌گه قرشی عمل قیلدی.
بوندن کېنگ‌راق قره‌گنده هم، طالبان بیرینچی حاکمیتی آغدریلیشی‌گه امریکالیکلر یانیده اساسی حصه قۉشگن مارشال عبدالرشید دوستم، طالبان‌دن کېین اۉرته‌گه کېلگن تیزیم حکومت تقسیماتی‌ده اونچه‌لیک نظرگه توتیلمه‌ی چېت‌گه اۉریلدی و اۉرنیده کرزی و پنجشیری‌لر بوتونله‌ی حکومت‌نی قۉلگه آلدی‌لر.
اوشبو تاریخی تجربه‌دن کېلیب چیققن حالده، بوندن کېین هر قنده‌ی اۉزبېک جریانی‌نینگ حربی کوره‌شیشی‌دن کوتیلگن غایه آچیق‌لنیشی کېره‌ک و هر قنده‌ی مبارزه یکونی‌ده عطامحمد نور یا جمعیت حزبی کبی جریان‌لرگه قوله‌یلیک بیلن شرایط یره‌تیلمسدن، افغانستان شمال و شمال شرقی حدودلری (تورکستان و قطغن)نینگ اساسی یۉرتلری بۉلمیش بو تاریخی جغرافیه و حاکمیت‌لر قیته قوریلیشی یا ده هیچ بۉلمه‌گنده تورکستان تَن آلینگن متمرکز بۉلمه‌گن فدرالی بیر تیزیم اوچون مبارزه بۉلیشی شرط. بو اېسه اۉزبېکلرنینگ ینگی نسلی و تویغولی انسان‌لری‌نینگ بو خلق آتی‌دن بۉلگن هر قنده‌ی کورهشیشدن توقع قیلگن طلب‌لری دیر.
جنبش قیسی ظرفیت بیلن میدان‌گه کېله‌دی؟
جنبش حزبی اعضالریدن بیری بشیراحمد ته‌ینچ کبی شخص‌لر شونده‌ی بیرحالده، افغانستان سیاسی و حربی اۉزگریش‌لریده بو حزب‌نی تکلیف قیلماقده دیر که افسوس بو حزب اۉتگن تۉرت ییل دوامی‌ده و اوندن ایلگری‌راق‌دن بیری سیاسی ناکام‌لیکلر و ظرفیت‌سیزلیکلر نقطه‌نظردن تنقیدلر بیلن بیرگه بۉلیب کېلماقده دیر.
قوییده جنبش حزبی‌گه نسبتن بۉلگن تنقیدلردن بیر قنچه‌سینی اېسلب اوته‌میز:
ریجه‌سیزلیک: امریکا جمهور باشلیغی دونالد ترامپ بگرام‌گه بۉلگن قیزیقیشینی تیلگه آلیشی بیلن بیز جنبش حزبی رهبری مارشال دوستم‌گه یقین شخص‌لردن بشیراحمد ته‌ینچ مناسبتی‌گه گواه اېدیک. ته‌ینچ اۉزی‌نینگ فیسبوک صحیفه‌سیده یازگن بیاناتیده، ترامپ بگرام‌نی آلیش اوچون مارشال دوستم‌گه ایشانیشینی تکلیف قیلگن.
بشیراحمد ته‌ینچ جنبش حزبی تامانیدن یوقاری لوازملرده تعیین‌لنگنی قۉشیمچه، بو حزبی‌نینگ ایچکی تشکیلاتی‌ده هم سۉزلاوچی اوله‌راق فعالیت قیلگن. بشیراحمد ته‌ینچ حزب سۉزلاوچیسی بۉلگن زمان، اونینگ اۉرین باسری مولوی بحرالدین جوزجانی اېکنی اَیتیلگن اېدی. حاضر ترامپ سۉزلری‌گه نسبتن جوزجانی هم جنبش حزبی تامانیدن وکالت قیلگن حالده بیر بیانات یازیب، ته‌ینچ‌گه قرشی فکر بیلدیرگن.
جوزجانی‌نینگ یازیشیچه، جنبش حزبی هیچ قچان امریکا بیلن همکارلیکده تیار بۉلمه‌یدی و طالبان‌نی امریکادن کۉره افضل کۉره‌دی. جوزجانی بو ادعانی یازیب بیر قنچه واتس‌اپ گروپ‌لرده شریک قیلگن.
ته‌ینچ و جوزجانی بیانات‌لریگه دقت قیلگنده بیز کۉره‌میز که جنبش حزبی ایچیده ریجه‌سیزلیک، دوست و دشمن‌دن بیرخیل تعریف یۉق‌لیگی و جنبش دېگن آدرس هر کیم اولاق میدانی‌گه اَیله‌نیب قالینگنی کۉرینه‌دی. بیر موضوع خصوصیده جنبش‌نینگ ایکّی اعضاسی ایکّی خیل قره‌شگه اېگه بۉلگن حالده فکر بیلدیره‌دی. لېکن بو حزب اېسه جیم‌لیک و انیق بیر ریجه‌سی بۉلمه‌گن‌لیده قالیب کېلماقده دیر.
بو مساله جنبش حزبی حاضر قنده‌ی اچینرلی احوالده اېکن‌لیگیدن دلالت بېریب، بیزلرنی بو حزب ایچیده‌گی ترتیب‌سیزلیکلردن آگاه قیله‌دی.
بوندن تشقری، کۉرینیشیچه جنبش حزبی عادی و ییریک سیاسی مساله‌لرگه نسبتن قنده‌ی یانده‌شووده بۉلیشی و کېم آرقه‌لی وقچان همده قنده‌ی گپیریشی خصوصیده بیر ریجه‌سی یۉق دیر. بو اېسه حزب‌دن کېله‌جک اوچون امید قیلیب تورگنلرنی، خواطرلنتیره‌دی.
یکه باش‌لیک: کۉرینیشیچه جنبش حزبی حاضرده بیر فکر اتاقی یا ده بیر نیچه حقیقی مصلحتی‌سی یۉق و یالغیز حزب‌نینگ کېله‌جگی و قرارلری حزب رهبریتی باشی‌دن چیققن قرارگه ته‌ینیب قالگن.
شونده‌ی اېکن جنبش حزبی هر قنده‌ی بیر حرکت اوچون بیرینچی ایچکی کادرسازلیک و ظرفیت توزاتیش‌گه جدی اعتبار قره‌تیب، کېین ییریک اۉزگریش‌لرگه تامان یۉل آلیشی تکلیف قیلینه‌دی.
سیاسی لابی‌گرلیک یۉق‌لیگی: افغانستان ملی اسلامی جنبش حزبی، حاضرگی وضعیتده، دنیا مملکتلری آره‌سیده اونچه‌لیک مهم رول اۉینه‌شگه قادر بۉلمه‌یاتکنی کۉرینه‌دی. بو مساله‌نی اۉتگن تۉرت ییل دوامی‌ده افغانستان مساله‌سیگه عاید ییغیلیش‌لرده جنبش حزبی چېتده قالگنی‌دن کېلیب چیقیب ایتیش‌میز ممکن دیر.
بعضی بیر منبع‌لر معلوماتی‌گه کۉره، جنبش حزبی‌نینگ وکیلی حتی که دوحه ییغینی‌ده هم حضور تاپیشی اوچون بیرلشکن ملتلر تشکیلاتی تیار بۉلمه‌گن و بو وکیل‌نی قبول قیلمه‌گن.
شونینگدېک جنبش حزبی حاضرگی وضعیتده افسوس که تورکی دولتلر آلدیده یېترلیچه سیاسی لابی‌گرلیک قیلالمه‌گن و بو دولتلر هم اونچه‌لیک جنبش‌نی تاثیرلی بیر جریان دېب حساب قیلمه‌یدی. شوندی اېکن بو حزب، امریکا کبی یېریک مملکتلرنی اۉز کوچی‌دن اطمینان‌نی قۉلگه کېلتیریش بیراز قیین دیر.
بو حقده ایتیش کېره‌ک که جنبش حزبی‌نینگ اساسی اعضالری اقتصادی شرایط‌لری هم شوندی بیر وضعیتگه توشیب قالیش‌لری ممکن بۉلگن. حزب تامانیدن اقتصادی قوللب-قوتلمهگنی باعث، بو حزب کۉپلب اعضالری سونگی تۉرت ییل دوامی‌ده اۉز تیریکچیلیکلریده ییتیشیش اوچون تجارت و یا هم باشقه کسب‌لر بیلن بند بۉلیب قالگن. اگرده جنبش تیزیملی بیر جریان بۉلیب، اولرگه اقتصادی معما اوچون اویلهش شرایطی یره‌تیلیشگه یۉل قۉیمه‌گنیده، بلکه حاضر کۉپلب اعضالری سیاسی لابی‌گرلیکلر بیلن بند بۉلسه اېدی.
جنبش‌گه بار قوت
حاضرگی وضعیتده جنبش حزبی‌گه بار اساسی قوت بو حزب رهبری مارشال عبدالرشید دوستم نینگ خلق آلدیده‌گی نفوذی و تاثیری دیر. نیمه بۉلگنده هم هلی کۉپلب انسان‌لر مارشال دوستم‌گه ایشانه‌دی و کۉپلب کیشی‌لر کېله‌جکده بیران یوریش اوچون افغانستان‌نینگ بو یېریک سیماسی آلدیده ییغیلیشی ممکن دیر.
مارشال دوستم‌نینگ اوشبو نفوذی البته طالبان‌دن ناراضلیکلر کوچه‌یگنی آرتیدن کۉپه‌یگن، چونکه طالبان‌دن ناراض خلق کونی کېلیب، کېره‌ک بۉلگنده مارشال دوستم‌گه یوز کېلتیریشی ممکن دیر.
بو کېتیش‌ده کېله‌جکده امریکا یا -ده باشقه هر بیر مملکت افغانستان سیاسی تقدیری اوچون مارشال دوستم‌گه یوز کېلتیرسه بو البته مارشال‌نینگ خلق آره‌سیده‌گی شخصی نفوذی‌دن کېلیب چیقه‌دی. نه جنبش‌نینگ سیاسی ریجه‌سیدن.
بگرام معامله بۉلگنده؛ ترامپ کېم‌گه یوز کېلتیره‌دی؟
بگرام‌گه ترامپ قیزیقیشی عملی ساحه‌ده اۉتسه و امریکالیکلر بو قۉنلغه‌نی اۉز نظارتیگه آلیش اوچون حرکت قیلگن تقدیرده، بیرینچی بۉلیب معامله طالبان‌گه تکلیف اېتیلیشی ممکن دیر.
بعضی بیر گزارش‌لرگه کۉره، امریکالیکلر خودی شوندی هم قیلگن. طالبان و امریکا آره‌سیده بو خصوصده سۉزلشوولر هم باشلنگنی اَیتیله‌دی.
بو گمان‌دن تشقری بیر مساله اېمس چونکه طالبان گروهی کۉرینیش‌دن حاضر اۉز فکرلری اساسیده ریجه‌لی گروه، جنبش کبی جریان‌لرگه قره‌گنده کۉپراق برنامه و استراتیژی‌گه اېگه و لابی‌گرلیگی هم کوچلی دیر. چونکه اۉز ایچکی مصلحتچی‌لریگه علاوه زلمی خلیلزاد کبی انسان‌لر قومی توشینچه‌لری اساسیده هم هر قنده‌ی بیر معامله‌نی امریکا و طالبان اۉرته‌سیده ریجه‌لشتیریشی ممکن. بو مساله‌نی بگرام مساله‌سی خصوصیده خلیلزاد بیلدیرگن فکردن کېلیب چیقیب ایتیش ممکن دیر چونکه خلیلزاد بیاناتیده طالبان و امریکا معامله قیلیشی اهمیت‌لی بیان قیلینگن.
طالبان‌دن نتیجه آلینمه‌گن تقدیرده، امریکا طالبان‌گه قرشی جریان‌لر بیلن معامله اېشیگینی آچکن تقدیرده، بو طالبان‌گه قرشی تاجیکلر قۉلی‌ده بۉلگن حربی جریان‌لر دیر. چونکه اولر آت‌گه بۉلسه هم تۉرت ییل‌دن بیری حربی کوره‌شیب تورگن و یقین‌ده امریکا نماینده‌لر کېنگشی یا -ده «سنا کېنگشی» امریکا و بو گروه‌لر آره‌سیده استخباراتی معلومات‌لر شریک اېتیلیشی قانونینی هم تصدیق‌لدی. بو دېگنی امریکا اوشبو گروه‌لرنی هلی نظردن اوزاق‌ده قالدیرمه‌گن.
خلاصه
افغانستان‌ده کېله‌جکده بیر اۉزگریش کېلگن تقدیرده افغانستان ملی اسلامی جنبش حزبی بوتونله‌ی یۉق اېتیلیب چیت‌ده اوریله‌دی دېیش هم ممکن اېمس. چونکه یوقاریده اېسلب اۉتکنیمیزدیک مارشال دوستم‌نینگ خلق آره‌سیده‌گی نفوذی، چریکی اوروشده تجربه‌سی و حربی اۉرنی ممکن بو مساله‌گه یۉل قویسه. بیراق اساسی مساله جنبش صحنه‌گه کېلگنده خلق منفعتی اساسیده کوره‌شیشی کېره‌ک دیر.
میلادی ۲۰۰۱ – ییل کبی کوره‌شیش‌نی جنبش چوکاتیده اۉزبېکلر قیلیب، کېین عطا، کرزی و شونگه اۉخشش باشقه‌لر اوندن فایده کۉرمس‌لیگی درکار و بوندن اۉتیب هر قنده‌ی بیر کوره‌شیش تورکستان اوچون بۉلیشی شرط دیر.
بو مقصدگه اېریشیش اوچون جنبش حزبی اۉز ایچیده نیمه بۉله‌یاتکنینی بیلیب، ته‌ینچ، جوزجانی و باشقه باشقه اعضالری قه‌یېردن قنده‌ی مناسبتده بۉله‌یاتکنینی باشقیریشی، کېین اېسه ظرفیت‌سازلیک قیلیشی و بونی آرتیدن اونملی بیر استراتیژی اوستیده ایشله‌شی کېره‌ک دیر. بۉلمه‌گنده هیچ قنده‌ی بیر اۉزگریش و کورهشیشدن خلق کوتکن نتیجه‌لرنی قۉلگه کېلتیریش ممکن اېمس.
