صاحبقران امیر تېمور باغلری
امیر تېمور بابامیز طبیعتنی، انسان‌نی ساغلاملشتیریش، چۉل-بیابانلرنی آبادانلشتیریش و دهقانچیلیکنی رواجلنتیریش باره‌سیده جوده کۉپ حکمتلی سۉزلرنی میراث قیلیب قالدیردی. «..هر بیر شهرده مسجدلر، مدرسه‌لر، خانه‌قالر، حمّاملر قوریشنی، مسافر یۉلاوچیلر اوچون یۉل اوستیده رباطنی بنا قیلیشنی، دریالر اوستیده کۉپریکلر قوریشنی بویوردیم. کیم‌که بیران صحرانی آباد قیلسه یاکه بیران باغ کۉکرتیرسه یاخود بیران خراب بۉلیب یاتگن یېرنی آباد قیلسه، بیرینچی ییلی اوندن هېچ نرسه آلمه‌سینلر، اوچینچی ییلی قانون – قاعده‌گه موافق خراج ییغیلسین»..
ماورانهرنینگ دهقانچیلیک واحه‌لریده، خصوصاً، زرافشان واديسیده اۉنلب سوغاریش ترماقلری چیقریلیب، دهقانچیلیک میدانلری کېنگه‌یتیریلدی. مزارات و زیارتگاهلر آباد اېتیلدی.
قشقه دریا ولایتی‌ده‌گی اېسکی انهار کانالینی امیر تېمور بابامیز سلطان بایزید اوستیدن قزه‌نیلگن غلبه‌سی شرَفیگه قورگن. تاریخچی حافظ ابراع‌نینگ یازیشیچه امیر تېمور خراسان‌ده‌گی مُرغاب واديسیده آبادانچیلیک و دهقانچیلیک ایشلری خراب بۉلگنینی کۉریب، دریادن 20 ته کانال قازدیریب، سوو چیقریب دهقانچیلیک و آبادانچیلیک ایشلریگه اساس ساله‌دی. اونینگ تاپشیریغی بۉییچه کۉهک – زرافشان، آمودریا و سِردریاگه کۉپریکلر قوریلدی. شونینگدېک، سِردریادن، آهنگراندن کانال قازیلدی. صاحبقران نینگ فرمایشیگه کۉره، بخارا، سمرقند، شهرِ سبز و فرغانه‌‌ده سوغاریش ایشلری آلیب باریلدی. بونده‌ی بنیادکارلیکلر دولت‌نینگ باشقه حدودلریده هم دوام اېتتیریلگن. او اوزاق قاره باغده 42 کیلومتر کانال قوردیرگن.
آذربایجان‌ده‌گی موغان شهریده 12 ته باغ برپا اېتگن
امیر تېمور دوریده بې تکرار باغلر یره‌تیلگن و اولرگه اۉزیگه خاص ناملر قۉییلگن. بولر خصوصیده‌گی دستلبکی معلوماتلر اۉتمیش تاریخچیلری، شاعرلری، سیاحلری اثرلریده اوچرَیدی. شونینگدېک، امیر تېمور باغلری اۉرته عصرلر رسّاملری مینا‌تورلریده هم تصویرلنگن. بو باغلر توزیلیشیگه کۉره ایکّی خیل بۉلگن:
چارباغلر: هندسی (تۉرت بورچک) شکلیده بۉلیب، هر تامانی تخمیناً 1 کیلومتر مصافه‌گه چۉزیلگن. صحنیدن اۉتگن اریقلر اولرنی تېنگ 4 بۉلیمگه اجره‌تیب تورگن. اطرافیده‌گی بلند دېوارلرنینگ هر بورچَگیده مناره بۉلگن. مرکزده سرای جایلشگن. بونده‌ی باغلرنینگ دروازه‌لری شهر طرفگه قره‌تیب قوریلگن.
توزیلیشی منظم شکلده بۉلمه‌گن، طبيعي درختزار و چکه‌کلر بغریده برپا اېتیلگن باغلر. بوندی باغلر حکمدار آو قیلیشی اوچون مۉلجللنگن بۉلیب، اساسي قِسمی طبيعي، قۉل تېکیزیلمَگن حالده سقلنگن. اولرنینگ کیچیک بیر قِسمیگه‌‌گینه دَم آلیش اوچون سرای و چادرلر قوریلگن. حوضلر قازیلیب، فواره‌لر اۉرنه‌‌تیلگن. بو تورده‌گی باغلر نینگ اۉسیملیک و حیوانات دنیاسی نهایتده بای بۉلگن.
باغِ بلند: صاحبقران سمرقند شِمالیده‌گی چۉپاناته مقبره‌سی یقینیده (حاضرگی میدان هوایی اطرافی) نبیره‌سی (میرانشاه نینگ قیزی)گه اته‌ب قوردیرگن. اونی برپا قیلیشیده ایران، آذربایجان و باشقه مملکتلر باغ‌چیلیک صنعتی اوسته‌لری همده معمارلری قتنشگن. باغ اۉرته‌‌سیده تبریز آق مَرمَریدن قوریلگن حشمتلی قصر بۉلیب، اونینگ اطرافیده‌گی اوزوملر، انجیرزار و آلمه‌زارلر باققه گۉزل بیر طراوت بخش اېتیب تورگن.
باغِ بهشت: 1378 ییلده صاحبقران سمرقندنینگ غربیده سویوکلی خاتینی خیرالنساگه اته‌ب قوردیرگن. اَیریم یازمه منبع‌لرده «باغِ جنت» نامی بیلن اته‌له‌دی. باغ اۉرته‌سیده‌گی اطرافی خندق بیلن محافظه اېتیلگن صنعي تېپه‌لیک اوستیده تبریز آق مَرمَریدن قوریلگن حشمتلی سرای بۉلگن. سرایگه بیر نېچه کۉترمه کۉپریکلر آرقه‌لی کیریلگن. بو باغ‌نینگ بیر طرفیده حیوانات باغی بۉلیب، تورلی خیل حیوانلر سقلنگن.
باغِ دولت آباد: بو باغ سمرقنددن 13 کیلومتر جَنوبده، حاضرگی کتّه اۉزبېکستان تره‌کتی‌نینگ چپ تامانیده بۉلگن. امیر تېمور بو باغده ظفرلی یوریشلردن قَیتگچ، دَم آلگن، خارجي اېلچیلرنی قبول قیلگن. اونده اریقلر، تۉرته حوض، کتّه سرای بۉلگن. سرای صنعي تېپه اوستیگه قوریلگن، اطرافی خندق بیلن اۉرلگن. اونگه ایکّیته کۉترمه کۉپریک آرقه‌لی کیریلگن.
باغِ دلکشا: (کۉنگیل آچووچی باغ) 1397 ییلده امیر تېمور خاتینلریدن بیری توکل خانیم شرَفیگه قوریلگن. بو باغ سمرقنددن 5 کیلومتر شرقده، پنجه‌کېنت یۉلی‌نینگ اۉنگ تامانیده (قدیمي غجدوان قیشلاغی اۉرنیده) جایلشگن. هر طرفی 900 متر اوزونلیکده‌گی بلند پخسه دېوار بیلن اۉره‌لگن. باغ‌نینگ تۉرته دروازه‌سی مرکزیده حشمتلی سرای بۉلگن. سرای اوچ قبتلی بۉلیب، هر قبتیده فواره آتیلیب تورگن. سرای دېوارلریگه صاحبقران آلیب بارگن اوروشلردن لوحه‌لر چیزیب قۉییلگن. بو باغ اۉرنیده حاضرگی کونده دلکشا قیشلاغی جایلشگن.
باغِ جهان‌‌نما (جهان کۉزگوسی): امیر تېمور سمرقنددن یېتّی فرسخ (42 ک.م) نریده، زرافشان تاغی اېته‌گیده قوردیرگن (تخمیناً اورگوت تومنیده). اونده سرای و قلعه بۉلگن. باغ‌نینگ حدودی جوده هم کتّه بۉلیب، یۉقالیب قالگن آت 6 آیدن سۉنگ تاپیلگن اېکن.
باغِ میدان: چۉپاناته تېپه‌لیگی اېته‌گیده، سمرقندنینگ شِمالیده جایلشگن. تاریخي منبعلرگه قره‌گنده، باغده حشمتلی بیر ایوان (کۉشک) و قیمت بها تاشلردن یسلگن تخت بۉلگن. امیر تېمور نینگ نېوره‌سی میرزا اولوغ بېک بو باغنی ینه‌ده آباد قیلگن. بو باغ اۉرنی حاضر هم باغِ میدان دېب اتله‌دی.
باغِ نو(ینگی باغ): بو باغ نی 1404 ییلده امیر تېمور سمرقندنینگ جَنوبیده قوردیرگن. لاله‌زار قیشلاغی اۉرنیده جایلشگن. بو باغ تۉرت بورچک شکلیده بۉلیب، اطرافی بلند پخسه دېوار بیلن اۉره‌لگن، هر بورچه‌گیده مناره قد کۉتریب تورگن. مرکزیده باشقه باغلرگه نسبتاً کتّه راق قصر، اونینگ آلدیده کتّه حوض بۉلگن.
باغ چِنار: امیر تېمور سمرقندنینگ شرقیده (کانِگیل‌نینگ جَنوبي-غرب طرفیده، حاضرگی قۉشتمغالیک تېپه‌لیگی اۉرنیده) برپا قیلدیرگن. اونده عجایب چِنارلر کۉپ بۉلگن. باغ‌نینگ مرکزیده سرای جایلشگن.
باغِ شمال: امیر تېمور 1397 ییلده نبیره‌سی (میرانشاه‌نینگ قیزی)گه اته‌ب قوردیرگن. بو باغ سمرقندنینگ غربیده بۉلگن. اونده‌گی سرای تۉرت بورچک شکلیده بۉلیب، هر تامانی 1500 قدمنی تشکیل قیلگن. دېوارلریگه مرمر قاپلنیب، صحنی قاره‌یاغآچ و فیل سویگیدن ایشلنگن. بو باغ جایلشگن حدود و او یېرده‌گی اریق حاضر هم باغِ شمال دېب اتله‌دی.
امیر تېمور باغلریدن اېنگ چیرایلی و مشهورلری قوییده‌گیلر:
امیر تېمور بابامیز سمرقند اطرافیده بولردن تشقری، ینه بیر قنچه باغ و سرایلر برپا اېتگن. چنانچی، باغِ بولدو، باغِ زاغان، باغِ نقشِ جهان، باغِ امیرزاده شاهرخ، باغچه، باغِ دل افروز، باغِ شېرای، گلباغ، لاله‌زار، بېدنه کورگی، چومچوقلیک، غازخانه و باشقه‌لر بیری – بیریدن قالیشمه‌گن.
