هر بیر خلق نینگ تیلی و کېملیگی اونینگ موجودلیگی و اجتماعي روحی‌نینگ پای‌دیواری دیر. آنه تیلی‌سیز هیچ بیر ملت‌نینگ تۉلیق کمالگه ییتیشی ممکن اېمس. اما افغانستانده‌گی تورکی خلقلر، خصوصاً اۉزبېک و تورکمنلرنینگ تاریخی بو انکار، کمسیتیش و مجبوری اسّیمیله تاریخی‌دیر. بو جریان فقط تعلیم اېمس، بلکه خلق‌نینگ شأنی و جماعه‌وی شخصیتینی هم نشانگه آلگن.
باله‌لیک نینگ اچچیق خاطره‌لری
بیز باله‌لیگیمیزده عادی، اۉزبېکچه سۉزلردن بی‌ملال فایده‌لنردیک: «کلتچه» (واسکت)، «چوت» (تیشه)، «بالته» (تبر). اما مکتب‌گه قدم قویگنده بو سۉزلر مسخره بۉلیب قالدی. کیم دیر «کلتچه» دېسه، «پس مانده» تاپه‌سی یاپیشتیردی. حتا دری‌چه گپیرگنده هم لهجه‌میزنی یشیریشگه مجبور بۉلردیک. بو تجربه‌لر بیز نینگ روحیتیمیزده چوقور ایز قالدیردی.
تیزیملی کمسیتیش و «دری‌چه»لیککه مجبورلش
بو فقط مسخره بیلن چیکلنیب قالمه‌دی. کۉپلب ولایتلرده اۉزبېک و تورکمنلر کېملیگی‌ده «دري‌چه» دېب یازیشگه مجبور قیلیندی. بعضی حدودلرده اېسه جماعه‌وی روشده اۉز کېملیگینی یشیریش یاکه قربانلیک (خیرات) مراسملری آرقه‌لی تیلیدن واز کیچیشگه اونده‌ش حالتلری کۉزه‌تیلدی. بو اېسه دولت و حاکم بۉلگن قوم سیاستی درجه‌سیده یۉلگه قۉییلگن انکارنینگ اینگ یوکسک کۉرینیشی اېدی: تیل جماعت میدانیدن چیقریلگچ، تاریخی خاطره هم، مدنیتنی کیینگی اولادگه ییتکزیش امکانیتی هم ضعیفلشه‌دی.
اجتماعي ترماقلرده کوره‌ش
مین شخصن کۉپ باره گواه بۉلگنمن: فیسبوکده آنه تیلیمده یازسم، اَیریم دوستلریم و صنفداشلریم «بو قَیسی تیل؟»، «ترجمه قیل!» دییه مسخره بیلن ایضاح قالدیرردی. بو ایضاحلرنینگ مضمونی بیر اېدی: «تیلینگ‌گه اۉرین یۉق، اونگه یازمه!» شو کبی ایضاحلر انسانده اۉزینی سانسور قیلیش، تیلیدن اویَت قیلیش یاکه اونی یشیریش تویغولرنی اویغاته‌دی. اما بیز تَن بېرمه‌دیک. چونکه یخشی بیلردیک: بو ایضاحلرنینگ آرتیده تصادفی فکرلر اېمس، بلکه موجود کوچ تیزیملری، خصمانه سیاست و اولرنینگ اوز منفعتلری تورگن.
۲۰۱۴ –یل؛ سیاسي تاریخده‌گی بوریلیش
میلادی ۲۰۱۴- ییل افغانستان تورکی خلقلری تاریخیده‌گی مهم بوریلیش اېدی. مارشال عبدالرشید دوستم، اشرف غنی سیلاو تیمی ترکیبیده مملکت‌نینگ بیرینچی اورین باسری صفتیده تنلندی. بو واقعه بیلن اوزاق ییللیک سیاسی «عادت» — جمهور باشلیغی پشتون، بیرینچی معاون تاجیک، ایکّینچی معاون هزاره بۉلیشی — بوزیلدی. اۉزبېکلرنینگ رمزی کرسیدن تشقریگه چیقیب، واقعی سیاسي تأثیر درجه‌سیگه کوتَریلدی.
بو اوزگریش کامل اېمس اېدی، امکانیتلر تۉلیق ایشگه سالینمه‌دی. اما تاریخي حقیقت بیر نرسه ایدی: تورکي خلقلر هم سیاسي مرکزده اۉز اۉرنیگه دعوا قیله آله‌دی.
اجتماعي قرشیلیک و سیاسي نرخ
اما بو یوتوق بی‌بها بۉلمه‌دی. کوپلب ضیالیلر و فعاللر اجتماعی ترماقلرده بیزگه «تمغه/تاپه» یاپیشتیریشدی. حتا اوزاق ییللر همکارلیک قیلگن استاذ و دوستلریمیز سیلاوده‌گی تنلاویمیز طفیلی بیز بیلن مناسبتنی ساووتدی. بو اېسه بیرته حقیقتنی کۉرسه‌تدی: سیاسي یوتوق مدني و اجتماعي ته‌ینچسیز مستحکم بۉله آلمه‌یدی.
۲۹-میزانِ غلبه رمزی، بیراق ییترلی اېمس
فعاللر و ضیالیلرنینگ مشقتلی کوره‌شی نتیجه‌سیده، ۲۹ میزان «اوزبیک تیلی ملی کونی» صفتیده اعلان قیلیندی. بو، شبهه‌سیز، مهم تاریخي قدم. اما بو رمزنینگ اۉزی ییترلی اېمس. چونکه هنوز آنه تیلیمیزده توله‌قانلی تعلیم یۉق، اوقوو کتابلری ترجمه قیلینمه‌گن، محلی فرهنگ و کلتورلریمیز باسیم آستیده قالماقده. رمزلر یا نمادلر یۉلنی آچه‌دی، اما تیزیملی اصلاحاتلر اونی مستحکمله‌یدی.
خلاصه و چقیریق
افغانستان اوزبېک و تورکمنلری‌نینگ تقدیری ایکّی یاقلیکده کیچماقده: بیر تامانده اوزاق ییللیک کمسیتیش و انکار، ایکّینچی تامانده اېسه اویغآنیش و کوره‌ش. ۲۰۱۴-ییل کۉرسه‌تدی: اوزگریش ممکن. لیکن او فقط رمزلر یا نمادلر بیلن اېمس، بلکه تعلیم، کلتور و مدنیتده تیزیملی اساسلر بیلن مستحکم‌لنیشی ضرور.
۲۹-میزان یقینلشر ایکن، بیر سوال قوییشیمیز کیره‌ک بو سنه فقط بیره‌م کونیمی یاکه بیزنینگ حقیقي اویغآنیشیمیز نینگ باشلنیشی می؟
