بیرنچی بۉلیم
یوسف خاص حاجب (1020-1070)
یوسف بلا‌ساغوني یېتّی سوو اۉلکه‌سیده‌گی کوزۉرده (بلاساغون) شهریده دنیاگه کېله‌دی. بو دورده یېتی سوو و شرقي تورکستان اۉلکه‌لری تورکي قرلوق قبیله‌سیدن چیققن قاره‌خانيلر سلاله‌سی قۉل آستیده اېدی. بو سلاله 6- 9 عصرلرده حکم سورگن بویوک تورک خاقانلیگی نینگ دوامچیلری بۉلیب، 9 عصر اۉرته‌لریدن دولتنی باشقریب کېلدیلر. 10 عصر باشلریده عبدالکریم ساتوق بوغره‌خان (924-955) اسلام دینینی قبول قیلدی و شو بیلن تورکي اېلتلر هم اوزیل-کېسیل اسلام منطقه مدنیتیگه کېلیب قۉشیلدیلر. 10عصر آخریگه کېلیب، سامانيلر تنزلگه یوز توتگچ، قاره‌خانيلر ماوارالنهرنی توگل اېگه‌للدیلر. بلاساغون اوشبو اولکن مملکت نینگ شِمالیده‌گی پایتختی اېدی.
شاعر حقیده معلوماتلر کۉپ اېمس. «قوتدغو بیلیگ» اثرینی 50 یاشلرده هجري 462 ییلی (1069/70) یازیب توگتگن یوسف اۉزی حقیده اثر مقّدمه‌سیده شونده‌ی معلومات بېره‌دی: «بو کتابنی تصنیف قیلیغلی بلاساغون مولودلیغ پرقیز ایدیسی اېر تورور. اما بو کتابنی کاشغرده توگل قیلیب، مشرق ملکی توغچ خان اوسکینگه کېکورمیش، ملک انی اغیرلب، اولوغلب اۉز خاص حاجبلیقی انگه بېرمیش تورور، انینگ اوچون یوسف اولوغ خاص حاجب تېب آتی جوی یزیلمیش تورور» (بو کتابنی ترتیب بېرووچی بلاساغونده توغیلگن، پرقیز صاحبی (صبر-قناعتلی) کیشیدیر. اما بو کتابنی کاشغرده توگل قیلیب، مشرق ملکی توغه‌چخان درگاهیگه کېلتیریب دیر. ملک اونی یارله‌قب، اولوغلب اۉز (سراییده) خاص حاجبلیک (لوازمینی) بېریبدی. شونینگ اوچون یوسف اولوغ خاص حاجب دېب مشهور نامی ترقه‌لیبدی). کتابده نامی تیلگه آلینگن خاقان نصرالدین توغچ اولوغ بوغرا قاره‌خان ابو علی حسین هارون خان بن ارسلانخان بۉلیب، 1075-1103 ییللر دوامیده قاره‌خانيلر دولتینی باشقرگن. «قوتدغو بیلیگ» اثری اونگه بغیشلنگن پیتده او کاشغرده ارسلان تېگین طغرول قاره‌خاقان محمودخان (1059-1075) نینگ اۉرتاق-قاغانی صفتیده حکم سورردی. (قاره‌خانيلر سلاله‌سیده شونده‌ی عادت بۉلیب، بلاساغون اساسي خاقان حکمدار بۉلگنده قاشغرده اونینگ اۉرتاق-قاغانی ایش یوریتردی).
اثر مضمونی، تیلی و اسلوبیدن کېلیب چیقیب ایتیش ممکن کی، یوسف خاص حاجب عرب و فارس تیللرینی مکمل بیلگن، بو تیللرده‌گی دیني، علمي، بدیعي ادبیات بیلن چوقور تنیش بۉلگن. بوندن تشقری شاعر قدیم تورک یازمه ادبیاتی، تورکي خلقلر آغزه‌کی ایجادینی هم یخشی بیلگن، اولر محیطیده تربیه آلگن. شاعر تورکي اېلتلرنینگ قدیمي قۉشنیلری ختای، مۉغول، هند، اېراني خلقلر مدنیتی، یونان فلسفه‌سی و باشقه اۉشه دور معنوي حیاتی نینگ تورلی تامانلری حقیده مکمل معلومات اېگه‌سی بۉلگن. یوسف کتّه استعداد صاحبی دیر. اۉشه دور عنعنه‌سیگه کۉره، او عرب، فارس تیللریده هم شعر ایجاد قیلگن بۉلیشی کېره‌ک، تورکي ادبي تیلده، بلکه دېوان هم توزگن دیر. افسوس کی، بیزگچه شاعر نینگ یگانه داستانیدن باشقه اثری یېتیب کېلمه‌گن. اما انیق ایتیش ممکن که، هېچ قَیسی ایجادکار ایلک ایجادینی 6،5 مینگ بَیتگه یقین ییریک داستان یازیشدن باشله‌میدی. مثلاً، امیر خسرو دهلوي بیرینچی ییریک داستانینی باشله‌گنده ایکّی دېوان توزگن و اولر ترکیبیده بیر قطار کیچیک مثنويلری بار اېدی. بیز یوسف نینگ ایجادي یۉلی حقیده بعضی معلوماتلرنی داستانگه ته‌یه‌نیب آلیشیمیز ممکن. مثلاً، شاعر کیریش قِسمیده یازه‌دی:
بو توغمیش اېلیندین چیقیب بارگانی،
کتابنی قۉشوبان توگل قیلغانی.
توغیلگن یورتیدن چیقیب بارگنی، کتابنی جمع‌لب توگل قیلگنی.
ایکّینچی سطرده کتابنی جمع‌لب، توگل قیلگنی حقیده‌گی معلومات، اونینگ بعضی قِسملری آلدینراق علیحده اثر صفتیده یازیب، مشق قیلینگن بۉلیشی ممکنلیگیدن درَک بېره‌دی. مثنوی ژانریده یازیلگن اثر ترکیبیده وزن و قافیه‌لش اصولیگه کۉره اوندن فرق قیلووچی ایکّی علیحده قصیده و 200 دن آشیق تۉرتلیک موجود بۉلیشی هم بېهوده اېمس. بیز بو اثر نینگ ترکیبي قوریلیشیدن کېلیب چیقیب، اونی شاعر بیر نېچه مرته تحریردن اۉتکزگن بۉلیشی کېره‌ک دېب، اۉیلیمیز. عالِملر هم بو حقده خیلمه-خیل تخمینلر قیلیب کېلیشه‌دی. حاضر بیز نینگ قۉلیمیزگه یېتیب کېلگنی آخرگی تحریر و خاقانگه تقدیم اېتیلگن نسخه‌دیر. بو نسخه ترکیبی قوییده‌گیچه:
اوچ باسقیچ مقّدمه:
- نثري مقدمه (38 سطر)؛
- شعري مقدمه (77 بَیت)؛
- مقدمه‌وي بابلر (2 باب، 390 بَیت).
ایکّینچی و اوچینچی باسقیچ آره‌سیده باب سرلوحه‌لری رۉیخطی (فهرستی ابواب) بېریلگن.
اساسي قِسم داستان موضوعی 68 بابده رواجلنه‌دی. اونده‌گی سرلوحه‌لر حسابیگه، اگر اشتراک اېتووچیلر نینگ سوال-جوابلرینی هم کیریتسک 174 سرلوحه آستیده بېریلگن. عمومي حجمی 5896 بَیت. خاتمه قِسمی 2 قصیده و مثنوی بابدن عبارت بۉلیب، آخرگی مثنوی باب مضمونی‌گه ینه معلوم درجه‌ده داستانگه علاقه‌داردیر. مقّدمه نینگ فقط اوچینچی باسقیچی (2 بابدن عبارت) بې‌واسطه داستان ترکیبیگه اویغونلشگن. آلدینگی ایکّی باسقیچ اېسه قَیته تحریرده کتاب حقیده عمومي تصور حاصل قیلیش اوچون اته‌یین نثر و نظمده علاوه قیلینگن دیر. شو سببلی اولر بابلر ناملنیشی رۉیخطیدن هم ایلگری بېریلگن.
