اېرمیتاجده وطنیمیز نینگ قدیمي تاریخی، مدنیتی و عملي صنعتیگه عاید کۉپلب آثاری عیقهلر سقلنهدی. نفیس صنعت اثرلريو هیکللر، تنگهیو صورتلر، بیتیکتاشلر طرزیده یېتیب کېلگن عینِ میراثده بویوک بابالریمیز نینگ نازک دید و اقتدارلری، اعتقاد همده تفکرلری مُهرلنیب قالگن. شولردن بیری دیاریمیزنینگ تېموريلر دوری تاریخینی اۉرگنیشده مهم اهمیتگه مالک بۉلگن بیتیکتاش دیر.
آلیس اۉتمیشدن شاهدلیک بېرووچی اوشبو بیتیکتاش اولوغ وطن اوروشیدن ایلگری قازاقستان نینگ اولوغتاو منزلیدن تاپیلگن و لېنینگرادگه، دولت اېرمیتاجیگه آلیب کېلینگن.
بیتیکتاشنینگ یوقاری قِسمیدهگی یازوو اوچ قطار بۉلیب، عرب املاسی هم عرب تیلیده؛ قوییدهگی یازوو اېسه سکّیز قطار بۉلیب، اویغور املاسیده تورکي تیلده. باشدهگی بیتیک جوده ميده، اتیگی بیر سانتیمتر کتّهلیکده، قالهوېرسه، او نېچه عصردن بویان آچیقده تورگن، شو نینگ اوچون هم یازوونی اۉقیش مشکل دیر. بیتیکنی ایلک بار تورکشناس عالِم ن. پاپپې اۉرگنگن و متننی انیقلشگه حرکت قیلگن. آرهدن بېش ییل اۉتگچ، شرقشناس عالِم ه. فانامریاو هم اونی قَیته اۉقیشگه اورینیب کۉردی. عالِم نینگ فکریچه، دستلبکی تدقیقاتچی بیتیک نینگ عمومي معناسینی آیدینلشتیرگنی حالده بعضی یازوولرنی ناتۉغری توشونگن.
شو نینگ اوچون ه. فانامریاو اَیریم سۉزلرنی ماهیتدن کېلیب چیقیب چوقور تحلیل قیلدی و متن نینگ باشقهچه یۉسینینی تکلیف اېتدی. اگرده بیتیک نینگ او روس تیلیگه قیلگن ترجمهسینی اۉزبېک تیلیگه اۉگیرهدیگن بۉلسک، قوییدهگی مضمون کېلیب چیقهدی: «تاریخ نینگ یېتّی یوز تۉقسان اوچینچی قۉی ییلیده توران سلطانی تېموربېک ایکّی یوز مینگ چېریک بیلن تۉختهمیش خان اوستیگه یوردی. شو یېرده بېلگی بۉلسین دېب اوشبونی اۉرنهتدی. تنگری نسبت بېرگهی، انشاالله»… تاشنینگ تېپه قِسمیدهگی عربچه یازوو نینگ فقط «مرحمتلی و مروّتلی خداوندی کریم شرَفیگه…» دېگن جملهسینی اۉقیشگه اېریشیلگن. باشقه قِسمی خیرهلشیب کېتگنلیگی اوچون انیقلش نینگ علاجی بۉلمهگن.
مورخ نظام الدین شامينینگ یازیشیچه، صاحبقران-جهانگیر امیر تېمور کۉرهگان 1391 ییل نینگ 28 اپرېل کونی تۉختهمیش خان اوستیگه یوریش قیلگن، بارهیاتیب اولوغتاو دېگن جایده تۉختهگن، بلند تېپهلیک اوستیگه چیقیب تېورهک-اطرافگه، اوزاق-اوزاقلرگه نظر سالگن و منه شو یېرگه بیر بېلگی قۉییش حقیده بویروق بېرگن. شونگه کۉره هر بیر عسکر بیرتهدن تاش کېلتیریشی، تاشلر بیر جایگه تۉپلنیشی، شولرنینگ ایچیدن سیلّیق بیر تاش تنلب آلینیب، اونینگ سیرتیگه ایکّی املاده، ایکّی تیلده یازوو بیتیلیشی لازم اېدی. یوقاریده کۉزده توتیلگن بیتیکتاش شو طریقه یوزهگه کېلگن دیر. بو بیتیک قلبهکی اېمسمیکین دېگن شبههده اَیریم عالِملر اونی قَیته تېکشیریب، تاشدهگی قیدلرنی تاریخي منبعلر بیلن سالیشتیریب کۉردیلر.
بیتیکده ذکر اېتیلگنیدېک، امیر تېمور حقیقتاً هم اۉزینی توران سلطانی دېب اتهگن و تۉختهمیشخان اوستیگه ایکّی یوز مینگ لشکر بیلن باستیریب بارگن اېدی. بو یوریش ۱۳۹۱ ییل صادر بۉلگنلیگی، شونینگ شرَفیگه بیتیکتاش اۉرنهتیلگنی تېموريلر دوری نینگ ییلنامهچیلری غیاثالدین علی، نظام الدین شامي و شرَف الدین علی یزديلر نینگ اثرلریده قید اېتیلگن.
خۉش، اوشبو بیتیکده ایتیب اۉتیلگن آلتین اۉردهگه یوریش قندهی باشلنیب، قَی طریقه یکون تاپگن. بونی آیدینلشتیریش اوچون اوّل هم بار امیر تېمور بیلن تۉختهمیشخان اۉرتهسیدهگی مناسبتلرگه قیسقهچه تۉختهلیب اۉتیش لازم. معلومکی، جهانگیر امیر تېمور بیلن تۉختهمیش خان نینگ ایلک اوچرهشووی ۱۳۷۵ ییلی سمرقند شهریده بۉلگن اېدی. اۉشنده آلتین اۉرده خانی اۉریسخان نینگ تعقیبیدن قاچیب، تۉختهمیش خان پناه ایزلب کېلگندی. گرچه امیر تېمور مۉغللر اصطلاحسی طفیلی خراب بۉلگن ماوراءالنهرنی قَیته تیکلش بیلن بند بۉلسه-ده، شونگه قرهمهی تۉختهمیش خانگه عزت-حرمت کۉرسهتدی. تۉختهمیش خان اونینگ جمعیکه یاردمینی صدقِ دلدن قبول قیلدی و اونگه صادق قالیشی حقیده قیته-قیته قَسم ایچدی.
آرهدن ییللر اۉتیب، ۱۳۸۰ ییلدهگی کولیکاوا جنگیدن کېین موقعی یۉقالگن مهمهیخاننی تار-مار کېلتیرگچ، جوجی اولوسیده حاکمیتنی کۉلگه کیریتگن تۉختهمیشخان سلبي تامانگه اۉزگردی. طبيعيکی، او تصرفیدهگی یېرلرنی کېنگهیتیریشگه اینتیلدی تهلاوچیلیک یوریشلری نینگ رېجهسینی توزدی. حتا حاميسی امیر تېمور نینگ یخشیلیکلرینی هم حسابگه آلمهی، اونینگ قۉل آستیدهگی یورتلرنی باسیب آلیش اوچون ۱۳۸۷-۸۸ ییللرده ایکّی مرته حمله قیلدی. یقیندهگینه کۉز یاش تۉکیب، پناه ایزلب کېلگن تۉختهمیش خان نینگ اېندی اویلمهی-نېتمهی قۉشین تارتیب کېلیشی، طبيعيکی، جهانگیرنی قتّيق غضبلنتیردی. او سېکین-استه قد راستلهیاتگن وطنینی حمایه قیلیشگه شَیلندی. سِردریا بۉیلریده تۉختهمیش خان قۉشینلری کوچلی ضربهگه اوچرهدی.
بوندهی بۉلیشینی کوتمهگن تجاوزکارلر تیرقیرهب کېتیشدی. امیر تېمور اېسه مظفر قۉشینی بیلن سمرقندگه قَیتدی. البته بو تۉختهمیش خان نینگ بوتکول مغلوبیتگه اوچرهگنینی انگلهتمس، او کتّه قۉشین تۉپلب، هېچ کوتیلمهگنده ماوراءالنهرگه باستیریب کېلیشی هم ممکن اېدی. یعنی، شِمالی-غربي سرحدلرده امیر تېمور سلطنتی آساییشیگه پوتور یېتکزووچی کوچلی دشمن پیدا بۉلگندی. شو باعث او تۉختهمیش خاننی تمامیله یهنچیب تشلش اوچون حاضرلیک کۉره باشلهدی و ۱۳۸۹ ییلی آلتین اۉردهگه قۉشین تارتدی. تۉختهمیش خان اېسه آچیق جنگ قیلیشدن چۉچیب چۉلگه قاچدی. اونی قوویش بېفایده اېکنلیگینی انگلهگن امیر تېمور مقرر صادر بۉلهجک اوروشگه یرهشه کوچ تۉپلشگه کیریشدی.
تاریخچیلر قید اېتیشیچه، امیر تېمور تۉختهمیش خانگه قرشی ۱۳۹۰ ییل نینگ قیشیده یوریش باشلهگن. سمرقنددن چیققن قۉشینلر سِردریانی کېچیب اۉتگنده، چیناز یقینیده قیشلهگن. صاحبقران اۉز عادتیگه کۉره شیخ مصلحت نینگ قبرینی زیارت قیلیش اوچون خۉجندگه بارگن و اتهگن نذرو نیازلرینی بېوه-بېچارهلرگه اولشیب، تغین چینازگه قَیتیب کېلگن. شوندن کېین او قتّيق بېتاب بۉلیب، قیرق کونچه یاتیب قالگن. ۱۳۹۱ ییل نینگ جنوری آییده ساغهیگچ، ینه او شجاعت بیلن بۉلگوسی جنگگه حاضرلیک کۉره باشلهگن. جهانگیر امیرلرگه، لشکرباشی یو نوکرلرگه ساوغه-سلام اولشگن، اولر نینگ روحینی کۉترگن.
اۉغیریقدهگی ملکهلردن فقطگینه گۉزل خاتینی چۉلپان ملکنی آلیب قالگن، باشقهلرینی اېسه سمرقندگه قَیتریب یوبارگن. نهایت، 22 جنوری کونی قۉشین تاشکېنتدن اۉتیب قاره سمان دېگن جایگه یېتیشگنده اولر نینگ حضوریگه تۉختهمیش خان نینگ اېلچیلری یېتیب کېلگن. بو بېچیز اېمس اېدی، البته. امیر تېمور کتّه قۉشین بیلن یاپیریلیب کېلهیاتگنلیگینی اېشیتگن تۉختهمیش خان تلوسهگه توشگن و مذاکره آلیب باریشگه قرار قیلگن اېدی. صاحبقران اولرنی حرمت بیلن کوتیب آلینگ، دېیه بویروق بېرگن. تۉختهمیشخان هدیه صفتیده انعام اېتگن و اېلچیلر آلیب کېلگن لاچیننی او قۉلیگه قۉندیرگن-او، بیراق اونگه قَیریلیب قرهمهگن.
اېلچیلر امیر تېمورنینگ قرشیسیده تیز چۉکیشیب، اونگه تۉختهمیش خان نینگ مکتوبینی تاپشیریشگن. اوشبو نامهده تۉختهمیش خان اونگه قیلگن خیانتیدن قتّيق پُشیمان اېکنلیگی، امیر تېمور اگرده گناهیدن اۉتسه، بوندن بویان وسّل بۉلیب، اونینگ برچه بویروغینی سۉزسیز بجریشی ایتیلگن اېدی. بو تۉختهمیش خان نینگ نوبتدهگی نیرنگی اېکنلیگی جهانگیرگه سِر اېمس اېدی، شو نینگ اوچون هم اونگه مناسب جواب قَیتردی. جواب خطیده نانکۉرلیک قیلگن تۉختهمیش خان نینگ وعدهیو سۉزیگه هېچ قچان ایشانمسلیگینی قید اېتیب اۉتهدی. شوندن سۉنگ امیر تېمور یوریشنی دوام اېتتیرهمیزمی یاکه سمرقندگه قَیتهمیزمی دېگن مسألهنی حل قیلیب آلیش اوچون قورولتای چقیردی. قورولتایده قتنهشگن امیرلر، شهزاده یو لشکرباشیلر یوریشنی دوام اېتتیریش لازم، تۉختهمیش خان وقتیده تيیب قۉییلمسه، بریبیر، بیر کون شونگه مجبور بۉلینهدی، دېییشهدی.
۱۳۹۲ ییل نینگ فبروری آیی آخرلریده امیر تېمور قۉشینلری یسی، قارهچوق و سوراندن اۉتیب، بېپایان دشتلیککه چیقیشدی. اپرېل آیی نینگ آخرلریده قۉشین اولوغتاوگه یېتیب کېلدی. خودّی شونده جهانگیر بلند چۉقّیگه چیققن و تېورهک-اطرافگه نظر سالیب، کۉنگلی الّهقندهی حسلرگه تۉلگن، شو یېرده اۉزیدن بیر یادگارلیک قالدیرماقچی بۉلگن. بیتیکتاش اۉرنهتیلگچ، قۉشین ینه آلدینگه سیلجیگن. یهلینیب-یالواریشیگه قرهمهی، بری بیر، یوریش رېجهسیدن قَیتمهگن امیر تېمور لشکرینی قَی طریقه حالدن تایدیرسم اېکن، دېب اۉیلهگن تۉختهمیش خان اخیری بیر قرارگه کېلگن، یعنی رقیب قۉشینینی آرتیدن اېرگشتیریب، چۉلده قاچیب یوریشنی، اولرنی هاریتیشنی، آچلیککه دچار کیلیب، سۉنگ بیردن هجومگه اۉتیشنی رېجهلشتیرگن. اونینگ بو نیتینی جهانگیر انگلب، رقیب لشکرلری ایزینی تاپیش اوچون هر تامانگه ماهر خفیهچیلرنی جۉنهتگن، نبیرهسی، جسور لشکرباشی محمد سلطانگه قۉشین اجرهتیب بېریب، آلد تامانگه یوبارگن. شونینگدېک، عمرشیخ میرزانی هم ۲۰۰۰۰ لشکرگه باش قیلهدی و تۉختهمیش خاننی اختریشگه یۉلهیدی. عمرشیخ میرزا رقیب قۉشینلری بیلن یوزمه-یوز کېلیب، جنگگه کیریشهدی.
۱۳۹۱ ییل نینگ ۱۸ اپرېلیده امیر تېمور اۉزی قۉشینگه باش بۉلیب، ثمره ولایتی نینگ قوندوزچه دېب نام آلگن جاییده تۉختهمیش خان قۉشینیگه قرشی جنگ باشلهیدی. تۉختهمیش خان لشکرلری تار-مار اېتیلهدی. امیر تېمور غلبهنی قۉلگه کیریتگچ، یاییق دریاسیدن کېچیب، سوران، اۉترار، تاشکېنت آرقهلی سمرقندگه قَیتیب کېلگن. بو یوریشگه جمعی ۱۱ آی وقت کېتگن. شوندن سۉنگ وطن نینگ شمالِ غربي حدودلری انچه ییللر آسایشته توردی…
لېنینگراد دولت اېرمیتاجیدهگی بو بیتیکتاش امیر تېمورنینگ وطن آسایشتهلیگی یۉلیده آلیب بارگن کورهشلریدن بیری حقیده حکایه قیلووچی یادگارلیک دیر. جهانگیر اونی اولوغتاوده منگو تورسین، کېلهجک نسللرگه شوکتلی ایشلریمیزنی دایما اېسلهتسین، دېب اۉرنهتگن بۉلسه احتمال. شو معناده، قیمتلی بو آبده اۉزی نینگ ازلي جایی – اولوغتاوگه قَیته اۉرنهتیلسه، نور اوستیگه نور بۉلر اېدی.
